Тыын былдьа?ыгар
Шрифт:
Оппуос к?н?ск? к??стээх ?лэттэн сылаар?аан, к?лгэдийэн, к?хс? сааллан, утуктаан, то?хо?ноон барар. Арай ол олордо?уна, туох эрэ хара к?л?к курдук барыйан, тыа?а-уу?а суох аргыый устан ууга киирэр. Оппуос хара?ын сотто-сотто к?р?р. Дьиибэтэ диэн, кыыла т?р?т тыа?а суох, к?л?к эрэ курдук бары?ныыр, улаатар, кыччыыр. Би?иги ки?ибит дьиктиргии-дьиктиргии ки?итин у?угуннарар. ?р толкуйдуу барбакка, «тайах» дии санаан ытыалаан либиргэтэллэр. Дьэ манна буолар амырыын, ки?и куйахата к??рэр дуолан часкыыра. Адьыр?а эрэ буолуо диэбэккэ олорбут дьон, ?м?ттэ т??эллэр. Иэдээн илэ бэйэтинэн иэнигийэн тиийэн кэлэр. Аар тай?а му?ур тойоно ?л??-с?т?? аргыстаах идэмэрдээх буулдьа?а то?ута-хайыта ыттаран, кини да бэйэлээх буоллар, ?м?ттэн, мах бэрдэрэр. Онтон икки атахтаах уотунан у?уурар сэптэрэ ытыс та?ынар хара?а?а эстэн ча?ылыйбыт уотун к?р?н, икки хара?ын ??тэ к?ст?бэт
Уолаттар ыксаан ботуруоннарын сиргэ м?чч? т??эрэ-т??эрэ, сааларыгар нэ?ииччэ укталлар. Ханна эрэ истибиттэрин санаан, сонос маска с?р??стэллэр уонна сэрэх хоту ытыалаан батыр?аталлар. Оттон-мастан и?нэ-и?нэ, кэннилэринэн тэйэллэр. Ол кэм?э тыатаа?ы обургу билигин а?ай турбут тииттэригэр ыстанан кэлэн, т????нэн сааллан ньилк гынар уонна ?ст????н тиит н???? турара буолуо диэн, куу?ардыы, дэгиэ ты?ырахтаах с?д? баппа?айынан охсон хабылыннарар. Хата сы?арыйбыт буолан, ?л?р ?л??ттэн быы?аналлар.
?л?р ?ст??хт?р? куотан биэрбит кы?ыытыттан-абатыттан, ол тиит хатырыгын часкыйа-часкыйа, ма?ан субата кылбайыар диэри, хайыта тыытар. Уол о?о уйана-хатана биллэр хабыр хапсы?ыытыгар уолаттар уолуйан куоппакка, атын маска с?р??стэн, эмиэ ытыалаан либиргэтэллэр уонна сы?арыйан биэрэллэр. Кыыллара эмиэ тиити куу?а т??эр. Эмиэ ?л?р ?ст??хт?р?н халты харбаабыт абатыгар тиит хатырыгын хастыыр. Хаста да?аны т?хт?р?йэн кэннилэрин диэки бараллар, ?йд??н к?рб?ттэрэ – с?ннь??хтэрэ б?пп?т. Дьэ манна буолар ыксал, ыгылыйыы. Хата, кинилэр дьоллоругар адьыр?а биллибэт. Сыгынньах бы?ахтарын илиилэригэр тутан, оргууй кэннилэринэн хааман, дуолан охсу?уу буолбут сириттэн тэйдэр-тэйэллэр. Оннук айаннаан отууларыгар т??н ???э кэлэллэр.
Дьоннорун туруоран, кулу?ун оттон, сэрэнэн-сэрбэнэн, бэйэ бодолорун тардынан, олорбутунан хоноллор. Сарсыарда, халлаан лаппа сырдаабытын кэннэ, хас да буолан ох курдук о?остон дуолан охсу?уу буолбут сиригэр бараллар. Кугас аарыма адьыр?аны булан ылаллар. Сыныйан к?рб?ттэрэ, б?тэ?ик буулдьалара тыын сирин булларбыт эбит.
Дьэ ити курдук тыа сэмэй отчут-масчыт дьоно ыксал кэм?э, ?л?р-тиллэр алдьархайа тирээбитигэр куттаммакка, бэйэ бодолорун тардынан, хабыр хапсы?ыыга ?р?? тыыннарын ?р???йдэхтэрэ.
Нуотара?а
Чурапчы улуу?ун биир тарбахха баттанар улахан булчутун Сахаарап Сэмэни к?рс?н, м?чч?ргэннээх т?бэлтэлэрин кэпсииригэр к?рд?ст?м. Хата ки?им кэтэмэ?эйдээ?инэ суох бэл улгумнук кэпсээн барда:
«Биирдэ к???н дьогдьоот буолан, к?н-дьыл туран, Баай Байанай мичик гынан, Нуотара Эбэ?э син бултуйбуппут. Онон хаар т????н иннинэ ?т?хп?т?н быспыппыт.
Нуотара Чачча?ар диэн салаатынан т?нн?н истибит. К?н?с биир ??тээ??э чэйдээн баран, айаннаары туран ата?ым: «Саа?ын чэ?кээйи гынан, к?хс?г?н то?ута сыстаран дь?лл?ргэ о?остума, аккар т?рг??лэн», – диэбитэ. Ол с?бэтэ идэмэрдээх иэдээни о?оро сыспыта.
«Барар сирбит ыраах, кырдьык, суол ортотугар туох баар буолуой? Биир эмэ мас к?т?р? баар буолла?ына ата?ым дьа?айар ини» дии санаатым. Онон улахан буулдьа саабын ы?ыырга иилэ бырахтым уонна туох да кы?ал?ата суох Нуотара Эбэм бииртэн биир кэрэ к?ст??т?н дуо?уйа к?р? истим. Т?б?б?р чардааттан тахсар му?ха хото?о?унуу8, араас санаа субуллар.
Быйыл Эбэбит биэрэн бэркэ бултаатыбыт дии саныыбын. Холбобутун сиэгэн эрэ булбатар ханнык, булла?ына ки?и ту?аммат гына дьаабылыыр. На?аа чанчарык, сыптарыйа-сыптарыйа сиир-а?ыыр. Эмиэ да абара, эмиэ да к?лэ саныыбын. Ыттар ситэн кэллэхтэринэ м?л?к?ч?с гынан баран тиэрэ тарас гынар. Оччо?о ыттар айыл?аларынан билэллэрэ буолуо, ?рд?гэр саба т??эн и?эн тохтоон чугурус гыналлар. Онноо?ор б?р? обургуну и?ин хайа тэбэр. Б?р? ситэн кэллэ?инэ сиэгэн эмискэ таралыс гынан иттэннэри т??эр уонна куу?ан ылар ???. Б?р? эрэйдээх, кинини ким кууспута баарай, сиэгэн т?б?т?н хампы ыстаабакка манньыйан, кыл т?гэнэ тохтуу т??эр ???. Ол кэм?э сиэгэн ороспуой икки кэлин ата?ынан б?р?н? тара?атын хайа тэбэр ??? дииллэр. Хас да ыт к?м?л??н баран, сатаан туппакка, куоттаран кэби?эллэр. Кини эмиэ би?иги курдук айыл?а о?ото. Эмиэ кырыалаах кы?ыны хайдах эрэ туоруон наада, онон холбону кы?ыны бы?а ?ссэнэр, ха?аас о?остор. Б?р? курдук у?ун ата?а суох, онон кы?ын обургу кинини эмиэ кыпчыйар буолла?а.
Дьэ оннук, ону-маны, буолары-буолбаты саныы истим. Уот кугас ана?астаах9 а?ыйах хаамыылаах сиргэ, ыар?а быы?ыгар куобах тутан, суолбутун б??лээн, атахпыт анныгар алдьархай аа?наан сытарын хантан билиэхпитий? Суол кытыытыгар, ыар?а
Арай до?оор, тумус кэтэ?иттэн, ыар?а кэнниттэн умайар уот кугас дь???ннээх аарыма адьыр?а, ??лэс са?а айа?ын аппаччы атан, са?арбыт а?ыыларын килэтэн, уонча хаамыы сиргэ бу барыс гына т?стэ. Би?игини к?р??т, со?уйан хорус гынна уонна суос бэринэн, санаабар халлаан хайдар, сир си?нэстэр часкыырын т??эрдэ. Атым дьигис гынаат, ку?а?ан а?айдык ха?ы?ыраата, икки кэлин ата?ар туран хололоото. Мин харса суох ??мм?нэн айа?ын тартым да, тэ?ииргээбит дохсун миинэр ми?э хантан бэриниэй. Уйабар уу киирдэ, ыксал буолла, онтон атым икки инники ата?ынан сиргэ дугунна да, ?р? тэбэн бур?атта. Мин ы?ыыртан арахсан, хоолдьукпун тэлгэммитинэн ириэнэх сиргэ, хата ыар?а быы?ыгар, тас уор?абынан таралыйдым. Дь???г?й о?олоро барахсаттар куттара к?т?н, ?л?? айа?ыттан м?чч? туттаран, ?р? тэбэ-тэбэ, кэлбит суолларынан с??рэн та?кычахтыы турдулар. Мин сулбу ыстанан туран к?хс?бэр баар саабын харбанан к?рб?т?м хантан кэлиэй, суох буолла?а, аты кытта ы?ыырга иилиллэн барса турда?а. Дьэ онно ?йд??т?м, тыыммын толук уурар алдьархайдаах ал?а?ы о?орбуппун. Кэмсиммитим-кэмириммитим да и?ин, аны туох кэлэн абырыай. Хара?ым кырыытынан кылап гына к?рб?т?м, ки?им саатын с?кп?т?нэн са?а туран эрэр эбит. Сааны к?р??т син чэпчээн ?уу гынным. Арба маа?ын хара улар к?т?н к?л?б?рээн тахсыбытыгар ки?им саатын ы?ыырыттан устан с?ктэ этэ дии.
Ба?ар, ол хара уларынан сирэйдээн аар тай?а иччилэрэ би?игини ?л?р ?л?? айа?ыттан м?чч? тардан та?аарбыттара буолуо. Адьыр?а куобах у?уо?ун минньигэстик хачыр-хучур ыстыы сытта?ына, ?м?рдэн со?уппут ?ст??хт?р?н ????ннээх хара?ынан дьиэгэниччи к?рд?, бэлэммит суо?ун тута ?йд??т?. Турар т?гэн биэрбэккэ, саба баттыы охсоору ойдо. Эмискэ Суолдьут барахсан сирилээн кэллэ да, мин ?р?? тыыммын ?р???йээри, ?л?р ?л?? айа?ын б??л?? турунан кэбистэ.
?л?? айа?ын нэтээгэнэн б??лээбит диэбиккэ дылы, адьыр?а обургу кыра ыт о?отун эрэйдээ?и аа?ан и?эн хайа дайбыыр буолла?а. Эрэллээх до?орум ?р?? тыыным ?лл?й? буолан, оло?ун толук уурарга бэлэм тураахтаата. Адьыр?а Суолдьуту мэ?эйдэтэн, иннибэр икки-?с хаамыы сиргэ хорус гынна. Ол кэм?э улахан ытым Булчутум ойон кэллэ да, биир-биэс тыла суох ар?а?ыгар с?ктэрдэ. Адьыр?а со?уйан охсон к?рд? да, дэгиэ ты?ырахтаах баппа?айа кулгаа?ын кэннигэр тиийбэтэ. Булчутум барахсан адьыр?а кулгаа?ын к?м?ллээн10 барда. Манна буолла дуолан охсу?уу, ааттаах араллаан. Тыатаа?ы ардай а?ыытынан хаба сатыыр, дэгиэ ты?ырахтаах баппа?айынан охсор да, Булчут таптаран бэрт. Ытым дьыпсаатыттан, уо?уттан-уоруттан с???н, чыпчылыйыах т?гэнэ к?р?н тура т?ст?м. Ол кэм?э ки?им ыта кэллэ да, тыатаа?ы борбуйугар хатанна. Ону к?р?н, кыра ытым Суолдьуту ?т?г?ннэ.
Тыатаа?ы охсор кэмигэр биир ыт а?аран биэрэр, ол кэм?э атына борбуйугар хатанар. С?бэлэспит курдук утуу-субуу борбуйда?аллар. Ити кэм?э ытарга с?п буолла диэбиттии, Булчут адьыр?а ар?а?ыттан ойон т?стэ. Эмискэ саа тыа?а сатараата, ону кытта да?аспытынан адьыр?а со?уйан тиэрэ баран т?стэ. Онтон туран, ?рэххэ киирэн хаа?а?ы бырахпыттыы ойон бур?ата турда. Инчэ?эй сиртэн тэбинэн, и?э?э кэнниттэн ы?ылла истэ. Ыттар тилэх батта?ан, саппай уобустулар.
Би?иги буолар буолтун кэннэ дьэ ?йд?н?н уу испит сылгы курдук у?уохпут халыр босхо баран, с????хп?т уйбакка, сиргэ лах гына олордубут. Уоскуйан табахтаан сыыйдыбыт. Ол олорон кыл т?гэнэ буолбут хабыр хапсы?ыыны эргитэ санаатыбыт. Сап са?аттан сал?анан, ситии са?аттан ситимнэ?эн, айыыларбыт аргыста?ан, иэйэхситтэрбит э?ээрдэ?эн тыыннаах орпут ??р??б?т ?р?г?й? хам кууста. Онтон Баай Байанай утары ууммут боччумнаах булдун м?чч? туппут хомолтобут курус тыына солбуйда. ?рэххэ аргыый киирэн кыылбыт дэгиэ ты?ырахтаах ата?ынан батарыта ?ктээн, ойбут олугун к?рб?т?м уоннуу ыллар хардыы этэ.
Булчуту, эр-бэрдин, сарда?алаах сарсы??ыга адьыр?а ардай а?ыыта дуу, булт ?л?скэн ??р??тэ дуу, сииккэ сиэлэн, хаарга хааман мэлийии курус тыына дуу к??тэрин, инникини тымтыктанан к?рб?т суох.
Соло?до
Талба-талыы хонуулаах Таатта Эбэ хонуутун устун булчут хайы?арын аргыыйдык сыр-сыр тэбэн истэ. Билигин тымныы кы?ын оройо ?гэннээн турар кэмэ, хонуу-сы?ыы ма?ан суор?анын саптан сытар.
Эдэр ки?и бултаабыта ха?ыс да сыла, онон булт кистэлэ?ин билиэн-к?р??н ба?арара с?рдээх. Кини андаатарга ииппит тууларын к?р?н баран дьиэлээн и?эр. Б?г?н да Байанайа мичик гынна, онон ?тт?к харалаах, илии тутуурдаах. Хайы?ара улгумнук иннин диэки дьулуруйар, салгын ыраа?а, чэбдигэ с?рдээх.