Тыын былдьа?ыгар
Шрифт:
«Би?иги урут, сопхуос са?ана, к???н Баппа?аайы уонна К??к?с ?рэхтэр холбо?ор сирдэригэр Самахха оттообуппут. Ол оттуу сылдьан, харабыт б?тэн, миигин матасыыкылынан бултата ыыттылар. Тыа са?атыгар тохтоон тэйиччи баар элгээ??э, ба?ар туох эмэ суол-иис баара буолуо диэн, к?р? бардым. То? к??с бысты?а хаампытым кэннэ, арай иннибэр икки таба и?эр. Мин суон бэс кэннигэр са?ан хааллым. Кыылларым аа-дьуо чуга?аан баран, сыппын ылан таныыларын тардыр?ата-тардыр?ата, тула к?р?н, сиэгиргээн, олоору?наатылар.
Икки уостаах доруоп саабын аргыый ылан, биир улаханын саам сыалыгар киллэрэн баран, чыыбыспын сыыйа тартым. Онуоха саам уот биэрбэккэ чап гына т?стэ. Кыылларым сэргэхтэрэ с?рдээх, ойон хааллылар. Иккис уоспунан ыттым да хантан табыахпыный, суох буолла?а. Ол туран «бу биир уостаах саанан ханна баран тугу бултаары,
Ыллык устун баран и?эн к?рб?т?м: матасыыкылым аттыгар, ыллык кытыытыгар, сыгынах к?ст?р. «Эс, манна маа?ын к?н?с сыгынах суо?а» дии санаатым. Онтон ?йд??н к?р??т, тыыным кылгаан, тиритэн-хорутан бардым. Хара тыа му?ур тойоно – тыатаа?ы, т?б?т?н ньылатан, бэйэтэ накыйан, миэхэ саба т??эргэ бэлэм сытар эбит. Санаабар аралдьыйан, к?рб?кк?, ыкса чуга?аан хаалбыппын. Т??рт с?ннь??х хаалбытын сиэппиттэн хостоон ылан тарбахтарым быы?ыгар – ыыраахтарбар кыбыттым. Бэйэм да ?йд??б?кк?, биир харыстаах саха бы?а?ын тииспэр ытырдым. Эмиэ то?о ытырбытым буолла, бы?а?ым кыыныгар да?аны сылдьыан с?б?. Ыксаан, ?й?м бааллан, ханнык эрэ бы?ылааннаах киинэни к?рб?пп?н ?т?г?ннэ?им буолуо. Мин диэки кыара?ас сытыы уоттаах хара?ынан кырыктаахтык к?р?-к?р? а?ыыларын килэтэн, суос бэринэн, к?хс?н т?гэ?эр кигинэйэн ырдьыгынаата. Ол туран адьыр?а миигин ы?ырар дуу, ??рэр дуу курдук, илин ата?ынан салгыны тарыйда. Аар тай?а улуу дьаалытын кытта киирсэр санаам суох. Эргийэн тумнан бараары санаммыппар кыылым туран кэллэ, часкыйа т??эн баран, аарыма бэ?и ма?ан субата кылбайыар диэри ньылбы о?уста.
Миигин кытта к??н былдьа?аары, ааппын ааттаан о?остон кэлэн, матасыыкылым аттыгар то?уйа сыппытын, дьэ онно биирдэ ?йд??т?м. Бэйэ бодобун тардынан, эр хааммын ылынан киирсэргэ бэлэм турдум, кыылым суос бэринэн часкыйа т??ээт, утары ыстанна. Уолугун ??т?н к?р??т, саабын т?л? тардан кэбистим. Кур ботуруон т?бэстэ бы?ыылаах, с?ннь????м тыатаа?ы ата?ын анныгар бур?ас гынна, адьыр?а со?уйан ку?а?ан а?айдык са?а аллайаат, хаа?а?ы бырахпыттыы тиэрэ хойуостан, т?тт?р? с??рдэ. Онтон ?й ылан, уолуйбута аа?ан, эргиллэ т?стэ да, уун-утары ыстанна. Сарсы??ы аламай к?н? иккиттэн биирбит к?рб?т дьыл?аланна. Булчут ?б?гэм хаана тардан, муус холкубар т?ст?м. А?аар атахпар тобуктаан олорон бу утары ойон и?эр хара тыа адьыр?атын к?м?г?й?н кы?аан баран чыыбыспын сыыйа тартым. Саам ?с киирбэх, хата э?иннэ. С?ннь????м тиийэн п?л гына т?сп?т?н и?иттим, кыылым ньахчас гынна. Тэйиччи ойон тиийэн, кыа?ын былдьатан, ыраас сиргэ сытынан кэбистэ. Ол сытан улам уостан, ньалбыйдар ньалбыйан, хаптайан хаалла, сири кытта сир буолла. Арай т?б?т? эрэ биллэр биллибэттик к?ст?р. Ону к?р?н тыатаа?ы сатаан са?арын итэ?эйдим. Саабын бэлэм тутан, кыылбын эргийэн матасыыкылбар тиийдим. Отууга тиийэн туохха т?бэспиппин кэпсээтим, дьонум ?уу-?аа буоллулар. Сарсыныгар убайдарбынаан саа-сэп бэлэмнэнэн тахсыбыппыт: хара тыа амырыын адьыр?ата сыппыт сиригэр у?уктубат унньуктаах у?ун уутун утуйа сытара. Туох буолан миэхэ таала кырыыланан бэйэтин былдьаппыта буолла.
Ол саас К??лэлээх Эбэ?э олус ?ч?гэйдик дуо?уйа бултаан турабыт».
Т??лээхтээ?ин
Ааспыт ?йэ б?т??тэ дойдубуттан Дьокуускай куоракка к???н киирбитим. Бэргэ?эни хабахха хаайбаккын дииллэринии, кыдьыгым батарбакка, куорат та?ыгар оптуобу?унан сылдьан кы?ынын ту?ахтыыбын. Ата?ым Б??т?р с?бэтинэн кэлин, к???л атыыла?ан, т??лээхтиир буоллум.
Былыр-былыргыттан саха?а т??лээхтиир дьону ?р? туталлара. Ыраахтаа?ы суолун – т??ээни т??лээ?инэн т?л??ллэрэ. Ки?и барыта к?нд? т??лээ?и эккирэтиспэт. Кырдьык, ки?и эрэ барыта санаммат, элбэх сыраны-сылбаны, мындыры ылар булт к?р??э буолар. То? мутук тосту то?ор тымныытыгар, тобуккар диэри то?уу хаары кэ?эн са?ылы, кии?и эккирэти?ии сыанан-арыынан а?аабат. Бу дьи?нээх эр ки?и идэтэ, олус к??стээх абыла?наах эбит, ?йг?н-санаа?ын к?ст?бэт ситиминэн б??с-б?т?нн?? бэйэтигэр хам баайар. Т??? да?аны киэ?э кыайан са?арбат буола сылайан, сииккэ-сиэлэн, хаарга-хааман эстэн-быстан кэлэн утуйан баран, сарсыарда эрдэ у?уктаат ойон туран «ба?ар Баай барыылаах Байанай б?г?н мичик гынаарай» дии санаан, син биир хара тыа?а тахса тура?ын.
?г?с ки?и кы?ы??ы айыл?а кэрэтин, тыа чэбдик салгынын, к???л-босхо
Дьи?инэн, т??лээх тириитин сыаната сыраны-сылбаны боруостаабатын да и?ин, булт абыла?ар билиэн барбыт ки?и сиэринэн, к?н аайы то?ору-хатары аахсыбакка бара?ын. Улуу тириэньэр Б?т?р??б?с тустуу абыла?ар у?уйбутун курдук, булт абыла?ар а?ам у?уйан, к?н аайы сибиэ?эй салгыны т??спэр толору э?ирийэн, то?уу хаары кэ?эн, туос сатыы то?уурдарбын к?р?б?н.
Мин саха ки?итин сиэринэн т??л?-бити итэ?эйэбин. О?о эрдэхпиттэн бары булчуттар курдук, т??лбэр бултуубун. Дьэ т??л диэн дьикти, ки?и ?й?гэр баппат.
Атын эйгэ баарын улуу эмчити Гурий Уйбаанабы?ы кытта чугастык билсэн баран итэ?эйбитим. Кини Хатас арыытыгар с?тэрбит са?ылбын Бээрийэ?э олорон хапкааны со?он хайдах айаннаабытын, ханна баарын этэн биэрбитэ. Былырыын матасыыкылынан Болто?оттон Бээрийэ?э айанныы сатаабыппын икки ый буолан баран бэйэбэр кэпсээбитэ.
«Ити Танда ба?ыгар киириигэ суол ха?ас ?тт?гэр ма?ан туох турарый?» – диэн со?уппута.
Икки ый анараа ?тт?гэр буспут хап-хара моонньо?ону ?ргээри тохтообут массыынаны хайдах к?рд?? Ол массыына 4—5 чаа?ынан барда?а дии. Боро?он о?онньорун к?р??лэрэ ки?ини салыннараллар, со?уталлар-?м?рдэллэр.
Эдэрбэр сир-дойду иччитэ баарын хаста да биллэрэн турар, ону эдэр, дохсун буолан аахайбатах эбиппин. Дьи?инэн сэрэтэ, ??рэтэ-такайа сылдьаллар, ону би?иги куойабытыгар-ма?кыбытыгар о?устаран аанньа аахайбаппыт. Дьэ буолар буолтун кэннэ биирдэ «бабат» диибит.
Биирдэ кы?ын, киэ?э утуйаары ороммор сыттахпына, хапкаан тыа?а илэ-чахчы тас гынна. Са?ыл хапкааммар и?нибитин сэрэйдим, ол эрээри ханныгын билбэппин. Ол кэм?э хапкааным алта сиргэ баар этэ, онон барыахтаах сирбэр бардым. Дьи?инэн ырытан, толкуйдаан баран барыах баар эбит. Онтукам мыраан ?рд?гэр баа?ына кытыытыгар ииппит хапкааммар и?нибит. Суолга тахсан биэрбитин «булчуттар» илдьэ барбыттар.
Итинник дьону ки?и булчуттар диир кыа?а суох. Туртастыы, мас к?т?рд?? сылдьан баран дьонугар са?ылы хапкаа??а бултаабыттарын хайдах бы?аарбыттара буолла. Хара тыа иччитэ т??лээх уллу?ахтар са?ылгын уоруохтара, онон сэрэн диэтэ?э. Ону ?йд??б?т ки?и буолла?ым. Уоран иннилэрин сарбынар, олохторун огдолутар дьону а?ына саныыбын, кинилэргэ кыы?ырбаппын. Хомойорум диэн, Байанай миэхэ анаабытын уордаран булдум ханынна. Онон кинилэр буруйдарын содулугар мин эрэйдэнним. Дьи?инэн мин туох буруйдаах буолуохпунуй. Биир ыйы бы?а сииккэ сиэллим, хаарга хаамтым. Хата Байанай биир эрэ ыйга ыстарааптаата. Хайдах оруобуна биир ыйга ыстарааптыыра буолла? Са?ылбын ха?ан с?тэрбиппин ким к?р?н олороруй? Ки?и эт ?й?нэн бы?аарбат суола. Биир ый мэлийэн баран дьэ бултуйар буолбутум. Кырдьа?ас булчуттар улахан буруйга-сэмэ?э ?с сылга диэри ыстарааптыыр дииллэр. Дьэ дьикти. Сиргэ-уокка бэйэ бодотун тардынан, иннигин-кэннигин кэтэнэн, сиэри-туому туту?ан, Баай Байанайтан к?рд???н сылдьыллыахтаах.
Сиэри-туому тутуспатахха, олус элбэх дэ?-о?ол тахсар. Ол и?ин эдэр дьо??о сэрэтэн этэбин.
Биирдэ Б??т?р этэн турар: «Са?ыл – олус ?йд??х, киитэрэй кыыл. Бултуургар кинитээ?эр мындыр буолуохтааххын. Аны бултатар ки?итигэр бултатар, булчут эрэ барыта ылбат. Са?ылы бултуур – ?рк?н ?й былдьа?ыыта. Элбэхтэ сыраластаххына, то?ноххуна-хаттаххына эрэ бултуо?. Ма?найгы са?ылы ылыы син биир ма?найгы тустуу маастарын охторуу кэриэтэ. Кэлин, сатабылы? улаатта?ына, куккунан-с?рг?нэн баттаан, тустууга курдук к??стээх маастар буоллаххына, эдэр са?ылы Байанай биэрдэ?инэ хото ылыа?».
Итини Б??т?р с?пк? эппит дии саныыбын. Биир к???н арыыга икки хапкааны уураат, эр-биир икки са?ылы ылбытым. Э?иилигэр ол арыыга к??сп?н эрдэттэн ?р?нэн баран, ?р ылбакка эрэйдэммитим. Онон туох эрэ к?ст?бэт к??с баар.
Бултууру? бэйэ? бэрди? буолбатах, Байанай бы?аарар эбит. Т???н?н т??лээх булдугар убанан истэ?им аайы ?йд??б?т?м ?ксээн тахсар. Т??лээх булда ту?унан б?л????ктээх, куттаах-с?рдээх. Ону ыры?алаан сурукка тиспит ки?и…
Мин биирдэ ?гэспинэн куорат оптуобу?унан айаннаан тиийэн, са?ылга биэс чааркааны ииттим. Уонча хонон баран то?уурдарбын к?р? барар буоллум. Хайаан да?аны биир эмэ и?нибитэ буолуо диэн атаспын Уйбааны массыынанан илдьэригэр к?рд?ст?м. Ата?ым нэдиэлэ?э биирдэ ыраах бултуурбар барсар, эмиэ ту?унан куттаах-с?рдээх, т??ллээх-биттээх ки?и.