Тыын былдьа?ыгар

Картузов Егор

Арай сарсыарда у?уктубутум: о?ох тигинэччи оттуллубут, харбыыл истиэнэ быы?ынан сулустар к?ст?бэттэр, халлаан су?уктуйан эрэр. Куоракка курдук буолбатах. На?аа чэбдигирэн у?угуннум. ??рэ-к?т? ойон туран, курданарбар дылы сыгынньахтанан, хаарынан сууннум-тараанным.

Ити к?н ?р??н, маспытын бэлэмнээтибит. Эргэ ??тээн буолан, хаппыт мас биэрэстэ ыраах ?рэх куулатыгар ордубут. Ону булан охторон, соро?ун та?ан, бы?а холоон биир ыйга тиийэр гына, бысталаан кэбистибит. ?лэни б?тэрэн киэ?э а?ыы олордубут. Мин бала?ан ба?анатыгар ?й?н?н, наара оро??о олорон, куруускаттан итии чэйи сыпсырыйан и?эбин. Б??т?р миэхэ к?хс?нэн олорон остуолга

а?ыыр.

Ол олордохпуна, эмискэ, т??? да аан а?ыллыбатар, «киирдилэр» диэн сэрэйэ санаатым. С?рэ?им эмискэ к??скэ тэптэ, кулгаа?ым чу?кунаата, мэйиим эргийдэ. Кыайан хамсаабат турукка киирдим. Б??т?р тугу эрэ кэпсиир, ону ?йд??н истэр кыа?ым суох, са?ата ханна эрэ ыраах и?иллэр. Кыахпын былдьатан, далбааран, хамсалаах табах бысты?а да? курдук олорбутум кэннэ «та?ыстылар» дии санаатым. Дьэ онтон уоскуйан туос амабар т?ст?м. Киэ?э ??т?н тохпут о?олуу уку-сакы сырыттым. Онноо?ор до?ордоох ки?и кыа?ын ылар буоллахтарына, б?т?н биир ыйы бы?а билбэт сирбэр хайдах со?ото?ун олоробун диэн санаа т?б?б?р эриллэн киирдэ.

Киэ?э хойут, утуйаары сытан, с??м т?сп?пп?н к?р?н ки?им с?бэлээтэ: «??тээ??э со?ото?ун хоноргуттан дьаарханар буоллаххына, к?н? бы?а ?лт? сылайыах-хар диэри тыа?а хаамп, киэ?э хойут кэлэн ?лэ?ин-хамнаскын б?тэрэн баран, тугу да санаабакка утуйан хаал. Бу дойдуга тугу эмэ сыы?а-халты туттан холдьо?улуннаххына, т??н туран куотума, то?он ?л???, халлаан сырдыыта айаннаар. Ки?и эрэ буолларгын сэрэнэн сырыт, илиигин-атаххын дэ?нээтэххинэ ким да ?р???йбэт, мин биир ыйынан кэлиэхпэр диэри суолу? сойуо, буларым да саарбах. Бу дойду с?б?лээбэтэ?инэ тута биллэрэр».

Сарсыныгар Б??т?р дьиэлээтэ. Биир ый со?ото?ун аар тай?а ба?ыгар хайалар быыстарыгар хааларбыттан санаар?аан, санаа эргимтэтэ о?осто сытан, утуйан хаалбыппын. Оро?уйа5 сытан т??л т??ээн т??к?л?йд?м. ??тээ??э баар курдукпун. Б??т?р утары истиэнэ?э баар оронугар сытарын курдук сытар. Дэлби хаба?арбыппын, дьиэ та?ыгар та?ыстым. Арай к?рб?т?м: ??тээним дойдубар, ыалларым ?нд?р?йд??х далларын кэннигэр, баар эбит. Мин на?аа ??рд?м. Дьэ хата дойдубар бултуу сылдьар эбиппин дии санаатым. Ол быы?ыгар дойдубар куобах суох, чэ, туох буолуой дии саныыбын.

Ол сытан ки?им турбутугар у?угуннум. Тута т??лб?н кэпсээтим. Б??т?р балайда са?арбакка дьо?умсуйан сытан баран т??лб?н тойонноон эттэ: «Дьэ, Дь?г??р, бу дойду эйигин кырыы хара?ынан кынчарыйбатах, аты?ыраабатах, дойдугар сылдьар курдук санан диэбит».

Тото-хана а?аан баран, дьиэ та?ыгар тахсан ки?ибин, а?атын сайыспыт о?олуу, икки хайа икки ардыгар саппа?ыран туран атаардым. Б??т?р куула тыа?а киирэн к?хс? а?ыйахтык к?ст?н хаалла. Мин т??лб?н саныы-саныы, онтон дуо?уйан ??рэ-к?т?, сарда?алаах сарсыарданы уруйдуу, аламай к?н утары ту?ахтарбын иитэ, сарсыардаа??ы дьыбары бур?а?натан, алыы диэки хаама турдум.

Киэ?э хара?арбытын кэннэ ту?ахтарбын иитэн ?лт? сылайан кэлэн, то? турар ??тээн о?о?ун отуннум, куобахпын астаан бу?ара уурдум, ыйда?а сырдыгар оттор маспын а?ала бардым. Ыйда?а тунаархай сырдыгар ки?и ахтатыттан ыйанар ?рд?к дул?а?а мэ?эйдэтэ-мэ?эйдэтэ ?стэ кырынным, кэлэ-бара алта биэрэстэни адыр?айдаах6 сиринэн хаамтым. Онтон сарсы??ыбар бэлэмнээн, ?рэхтэн уу бастым. Тото-хана а?аан о?охпун ыбылы оттон, туох баар кыра да тыа?ы-уу?у и?иллии-и?иллии, сиэгиргээн сулустары к?р? сыттым.

Аар айыл?а на?аа да кэрэ, улуу да буолар эбит. Адаардаах ар?астаах таас Дьаа?ы хайалара хас м?л?й??н сыл турбуттара буолуой? Икки атахтаах, иннинэн сирэйдээх т??? да ??рэхтэнэн

бэрдимсийбитин, т?р??б?т ийэ айыл?аны аанньа ахтыбакка дьаабыламмытын и?ин, бу орто туруу бараан дойдуга кэлэн аа?ар ыалдьыт, хонон аа?ар хоно?о буоллахпыт. Икки атахтаахтар к?н тура-тура таптаабыппытынан айбардаан, ааргытык дьа?анан, бэйэбит олорор мутукпутун кэрдэр сыаллаахпыт-соруктаахпыт.

Иччитэх улуу хайалар быыстарыгар то?о сытан анаардахпына, икки атахтаах ки?и диэн бу улуу аар айыл?а?а хаар биир кыырпа?а эбит. Аламай к?н к??скэ тыктын, хахсаат тыал т?ст?н – с?тэн-симэлийэн хаала?ын.

Улуу Дьаа?ы аты?ырыы к?рб?т?. Сиэри-туому туту?ар ки?ини ара?аччылыыр, б??бэйдиир эбит. Сорох к?н сыыстаран, чараастык та?нан бардахха халлаан л??к?рэн былыты а?алан хаар т??эрэр, бытар?ан тымныы имийэн, то?муппун а?арар. ???эттэн ким эрэ к?р?-харайа, харыстыы сылдьарын этим-сииним сэрэйэр. Сымыйа дьэргэлгэни эккирэтэн, доруобуйабын алларыппыт ки?ини Дьаа?ы хайалара эмтээбиттэрэ, ону аа?ан суруйар кыдьыкка сы?ыарбыттара. Дьаа?ыга барыахпар диэри сурук да суруйбат ки?и, сурук ?лэтинэн куудьуйан7 тиигинээн турдум. Ба?ар, сиэри-туому, булт ?гэ?ин, айыл?аны харыстыыр ту?унан хайа иччитэ соруйан суруйтараары дьээбэлээбитэ буолуо. Биэс уон сааспар диэри тустар эрэ кыдьыктаах ки?ини тосту уларыппыта.

Ыалдьан нэ?ииччэ салла?наан кэлбит ки?и, с??рбэччэ куоба?ы с?гэн, с??рэ сылдьар буолбутум.

Хайа иччитэ киирэ сылдьыбыт киэ?этигэр, ким-туох ки?и кэлбитин к?р?н та?ыста?а. Онно с?б?лээн атарахсыппакка бэйэ ки?итэ, сиэри-туому, булт ?гэ?ин туту?ар, ???к эбит диэн к?р?н-харайан, ?й??н-убаан этэ??э сырытыннаран ?лг?мн?к бултатта. ??тээ??э со?ото?ун туох эмэ буоллахха ытаа да ыллаа, арба?астаах да абырыа суо?а. Аар тай?а ба?ыгар ким кэлэн быы?ыай?

Дьэ итинник, айыл?а?а эмтэнэн Баай Байанай ?лг?мн?к бэрсэн, эбиитин суруйар ?лэ?э сыстан, то?он-хатан, хатарыллан, этэ??э сылдьан турабын. Э?иилигэр эмиэ амта?ыйан, Дьаа?ы Эбэ хоту??а бултаабытым, ол бэйэтэ туспа кэпсээн. Билигини сымыйа дьэргэлгэни эккирэтэрбин тохтотон, доруобуйабын тупсараары, чэбдигирдээри к?н аайы то?уу хаары тиритэ-хорута кэ?эбин.

Л?к?ч??н К??лэлээ?эр

Биир ?т?? саас Л?к?ч??н К??лэлээ?эр куска бултуу сытабыт. Эбэ быйыл ырбыыламмакка ортотунан сайан, кус к??л ортотугар т??эр. Киэ?э, сарсыарда кус к?т?р кэмигэр кыралаан ытабыт. Сандал саас кэлэн, айыл?а у?уктан, ки?и эрэ с?ргэтэ к?т???лл??х курдук. Ханна эрэ от быы?ыгар к??х т?б?л??х атыыр к???н ты?ытыгар бэрдимсийэн кэ?иэ?ирбит суон куола?ынан маатыр?ыыр, чыркымай ???энэн эрийэ-буруйа к?т?н и?эн чурустуур, сиэдэрэй ??н??х мороду бокуойа суох, кимтэн эрэ ?р???сп?тт??, мин а?айбын диэн уруттуур. Эбэни эргийэ к?т?н, моонньо?оннор д?р?н-д?р?н са?арсаллар, сотору-сотору хаастар айманан аа?аллар, хара тыа?а куртуйах ??р?н мунньан охсон кулдьугуруур, ханна эрэ хабдьы бэбээрэр.

Ити барыта, т??н? бы?а т??? да тары сиэбит ыт курдук то?он бабыгырыы олордоххо, кэрэ иэйии буолан с?рэххэ-быарга сылаанньыйа киирэр. Сааскы айыл?а кэрэ дь???й??т?н истэ олордоххо т??н биллибэккэ аа?ар, онно эбии сотору-сотору чыркымайдар обургулар сирэйгин бы?а охсо сы?ан аа?аллар, ону сыы?а-халты ытан хаала?ын. Итинник т??н?н кус то?уйабыт, к?н???н сири-уоту к?р? таарыйа уу кэрийэбит. Баай Байанай кыралаан бэрсэр.

Соро?ор ыалларбыт билсэ кэлээччилэр. Биирдэ, эбиэт са?ана, ыалбыт Куочукка кэллэ. ?гэс бы?ыытынан чэйдии-чэйдии булт-алт ту?унан кэпсэттибит. Ол олорон манныгы сэ?эргээтэ: