Дзве душы
Шрифт:
Выйшаўшы з гатэля, Абдзіраловіч не ведаў, куды яму дзецца да вечара, пачуў нуду і пусткі ў настрою. Перайшоў на другі бок вуліцы, задумаўсь і мімаволі застанавіўся. Падняў голаў і паглядзеў на вокны другога паверха ў гатэлі, гдзе быў яе пакой. Калі нешта варухнулась ля вакна ці яму так толькі здалося, ён засароміўсь і борзда пайшоў па вуліцы пад той канец, гдзе жыў Васіль.
Васіль быў удаму. Ён толькі што прыехаў з камандзіроўкі, ляжаў на ложку ў ботах і адпачываў. Быў нейкі надта змораны, схудзеў і здаўся Абдзіраловічу жалкім, невясёлым.
Даволі маўкліва прыняў ён даўно нябачанага госця і папрасіў выбачэння, што будзе ляжаць.
— Можа, чаю хочаце? — спытаўся ён.
— А вы самі? — адказаў той.
— І я сам хачу, — сказаў Васіль і паціху, быццам стары, устаў, схадзіў да гаспадыні і троху весялейшы сеў на канапку. — Вот змучыўся ў камандзіроўцы, каб вы ведалі, — сказаў ён, гледзячы
— Хлеб у сялян рэквізавалі?
— Рэквізавалі…
Яны доўга маўчалі, і кожны думаў сабе сваё.
— Раскажыце, Васіль, што-небудзь пра вёску, — папрасіў Абдзіраловіч, — як мужыкі прымаюць рэквізыцыі?
— Як прыймаюць? — скоса ўсміхнуўся Васіль. — Вот, так сабе, як і гдзе; гдзе каламі, гдзе чым…
І зноў абодва змоўклі надоўга і думалі пра вёску кожды па-свойму.
Абдзіраловіч думаў, што вёску трэба прасвяціць, што тады яго ўспамінкі аб тым, як аднойчы ўцёк з дому на сенажаць, абедаў з касцамі пад лазовым кустом і качаўся па араматнай, трошку толькі павялай скошанай траве, што тады толькі яны нічым не засмуцяцца: ні тым, як маленькі галавасцік Таўкач даваў кукішы панскім партрэцікам, ні тым, што камбеды могуць не даць патрэбных прыгавораў Міколу й Сухавею (і будзе надта, надта неўспадзеўкі нядобра…). Трэба прасвяціць.
Васіль думаў аб тым, што, калі яго ўзноў пашлюць, ён папросіць, каб з ім паслалі не толькі смелых чырвонаармейцаў, але і добрах, добрых агітатараў.
Абодва думалі і доўга не знаходзілі пэўнасці.
Вёска… Дзярэўня…
Я ж яе люблю, але дзіўною любоўю, каторая найляпей азначаецца вядомай прыказкай: нудна ўрозні, цесна разам.
З балючай чуласцю не знашу, калі цяпер лаюць і ганяць яе за прагавітасць і папікаюць цямнотаю і дурасцю. Але ў глыбакосцях душы свае, калі з бязрадаснаю абмяжованасцю плаваюць у васпамінках яе ганебныя малюнкі, сам бязлітасна ганьбую й папікаю, складаючы ўсё ў сваім схварэлым сэрцы.
Люблю і ненавіджу разам.
Заўсёгды бывае так, што й месяца не мінецца, як для клумнага места пакіну яе, знялюбелую, і ўжо хочу шмат чаго дараваць ёй, ужо мне крыўда, што аб ёй тут, у месце, так мала гавораць і так помала пішуць, як быццам яна далёка, далёка нейдзе за морам-акіянам.
Калі бачу, як цяпер мястовы пралетарыят тоўпіць у часе адпачынку кінематографы і тэатры, спяшаецца ў бібліятэкі-чытальні, халяруець на зборках і сходах, усюды голасна гамоніць аб сваіх правох і цвёрда, няўхільна абараняе свае інтарэсы, — я думкаю пералятаю ў мізэрную, глухую беларускую весь. І чуццё зайздрасці к месту, і чуццё пагарджання да яе, і боль за яе, і сорам за яе ахопліваюць мяне і гнятуць, ціснуць, давяць.
Як забойцу на месцы злачынства, нейкая нясходаная сіла цягнець мяне кождага кірмашовага дня на мястовы рынак «дзівавацца на вёску». Як выглядаець яна цяпер, пры бальшавіцкім ладзе нашага няшчаснага жыцця?
Збялелае, схудзелае дзяцьвішча мястовай галоты і худыя, вынуроныя жанкі ў зношаных мястовых уборах туляюцца там кола мужыцкіх вазоў; з просячым, забеглівым тонам і з насілу захаванай злосцю зварочуюцца яны:
— Дзядзечка! Родненькі! Ці не засталося з дарогі трошку хлебца?
— Нямашака хлебца, — няўважліва, дайжа не зірнуўшы, адказуець той, — от, каб на табачку… — быццам без усякай цікавасці дадаець, аднак, ён зараз.
І доўга, цярпліва чакаець на гразкай плошчы пад макраватым, туманным, імглівым восенным небам, ці не дзюбнець у яго на табачку.
— От, дажыліся казакі: ні хлеба, ні табакі, — разважаець ён уголас, — за грошы нічагенька не дастанеш.
І даведаўшысь, што газета каштуець не пяць, як калі-то, а трыццаць пяць капеек, незацікаўлена адхінаецца ад хлопца-газетніка і ўзноў з нуднай, як тое восеннае неба, цярплівасцю чакаець.
І няма яму абсалютна ніякай справы да ўсяго на свеце. Няхай княжыць і валадаець, хто хоця, абы толькі дастаць во табачкі дый так крутка правезць яе дахаты, каб дайжа сусед не даведаўсь аб тым і не прыйшоў пазычыць дробачкі.
І толькі на кароценькі мамэнт ажыўляецца і цягнецца наперад, пакідаючы воз свой, калі чырвонаармейцы з аўтамабіля раскідаюць галоце дармовыя лістоўкі, прысланыя на рынак агітацыйным аддзелам з экспедыцыі.
І ўжо не такая мне крыўда, што й цяпер, на страніцах мястовай бальшавіцкай прэсы, няма жывога твару вёскі: сорамам заірдзелісь бы шчокі яе небесстаронніх абароннікаў.
Ох! Цёмны і ўбогі нашыя хаты.
Мізэрны выгляд хат.
Мізэрна духоўнае жыццё яе насельнікаў.
Дайжа ў мамэнт найвялікшых перакрутаў жыцця і найвялізазнейшых зрухаў.
Навет у гэтым бурлячым віру, у гэтым рагочучым вулкане рэвалюцыйных падзей.
Калі маюць што з'есці, дык з'ядуць у вёсцы з брудам і пылам. Абальюць стол, выпацкаюць грудзі і вымасляць
Калі маюць там з чаго вопратку пашыць, дык пашыюць яе так, што хаця пячурны чалавек апранай яе! Няхораша і мулка, то подаўга, то закаротка, то дужа крыва, то дужа коса; ну, якраз так, як «шэрыя» амсціслаўцы дражняць «белых» гаршчынцаў: на вілачках божы страх. І мізэрнае жыццё, і нуднае жыццё. Няма тут кніжак, няма тут мастацтва. Ёсць тут карты і апешалыя, мізэрныя думкі.
І няма прыгожых перажыванняў. Няма прынаднай макроты чуцця аб адважных рэвалюцыйных страмленнях. І калі ёсць пачаткі таго ў людской маладосці, дык надта паспешна загняцець іх бруд. Астанецца кляцьба, лаянка і злосць.
— Дык расказаць вам што-небудзь пра вёску, — прахапіўся Васіль. — А вот, як быў я ў гэтай камандзіроўцы, дык трапіў на зборку ў аднэй дзярэўні Пятровіцкай воласці эа Мсціслаўлем. На зборкі цяпер ходзяць найболей маладыя, каторых старыя, каб прымелі, дык бы з'елі. Ну, па важных справах прыходзяць пакрычэць і пабрахацца з маладымі і старыя. Маець такі гадоў пяцьдзесят, з вялікаю барадою, крычыць: «Браткі! Якая цяперіцька слабода, калі табакі німа… Есць у мясцечку, то там не прадаюць, за васьмушку хочуць хунт мукі. Я стаў пасылаць сына — а сыну яго гадоў дваццаць пяць, — дык ён быў на хронце, разгультаіўся, не йдзець…» А другі бацька пытаецца: «На якім хронце?» — «У нейкіх Кірпатых». — «Во, во, во! І мой жа такей. Не хочаць, каб бацька табаку куріў, баіцца, што не хопіць хлеба да нові. А я скажу: якое табе дзела? І ну яго лаіць. Схапіў я ножык папужаць яго, ды ён змоўчаў. А пасля каіць: няпраўда, калі станець Ленін здароў, не будзець вам, старым, такой раскошы… А я яму: не, праклятыя, здохніця з галадухі з сваімі самакраціямі. То ён мне ў адказ: чаму вам, старым, здаровым не быць, вы да дваццацёх гадоў без парток хадзілі й не стрігліся, а я з васемнаццацёх лет у падрядчыка Лявонава ў Маскве тачку цягаў, а цяпер церяз Мікалая Краважэрнага трі гады ў Кірпатых адсядзеў, у вакопах, па трое дзён-начэй не еўшы. Я на яго: вэн! уцікай з мае хаты куды хочаш!.. Праўда, паслухаў бацькі: узяў шапку, выйшаў». Тут усе старыя аж равуць: «Ты — маладзец! Такіх душагубаў надыбе вучыць!» А некаторы бацька яшчэ паддае: «Аўрам святэй свайго сына нёс богу на нож калоць, і то сын Ісак маўчаў…» І ўсе тады: «Праўда! Праўда!» Аж выступаець самы ўжо, відаць, пачэсны й разумны бацька і вярзець такую штуку: «А мой жа, с… сын, нейкіх кніжак палітыцкіх дастаў і чытаець: усё народнае, няльга хлеб прадаваць, калі ў каго ёсць лішні. А жонка на мяне гаворыць, нашто я пяць хунтаў мукі занёс за пяць васьмушак табакі ў мясцечка Пятровічы. Тады я кажу: а табе якое дзела? Я — хадзяін… Ды яе па карку. А сын падбег ды каіць: не ймееш права біць! А я на іх: вэн з мае хаты! Як-то я не ймею права біць свае жонкі?» О тут старыя то рагочуць: «Ха-ха-ха!» Выходзіць малады і кажаць: «Таварішы, цішэй! Даволі дурець ды сыноў глядзець, надыбе дзела ряшаць: як школу адчыніць?» Але ніхто не слухаець, усе галдзяць бесталаччу… Выходзіць другі малады і кажаць: «Таварішы! Школу надыбе небяспріменна адчыніць. У трёх дзяреўнях німа школы, у двух Шкандзіных і ў Гарелаўцы. І між намі, таварішы, німа ніводнага светлага чалавека, усе мы цёмныя…» Яму не ўзбунт крычыць самы разумны бацька: «Не слухайце яго! Ён толькі наўчыўся языком бряхаць… Лес-то дармавэй, а пра налогі, як школу адчынім, ён нічога не сказаў». І тут другі бацька: «Сажань дроў пастанавілі па сорак рублёў — во тут і жыві…» А там нехта яшчэ дзярэць ува ўсё горла: «Мне некага ў школу пасылаць!!» — «А сына й дачку?» — пытаецца малады. «А лапці хто будзе мне плесць?» — крычыць той. «А сам?» — ізноў пытаецца малады. «Я? Я ўжо за сваіх сорак гадоў наплёўся!» І старыя ўжо пастанаўляюць: «Не надыбе вучылішча, не надыбе. Дзяцей патворіць нечага!» Там яшчэ каторы бубніць: «Вунь Анісавы выўчылісь, цяпер кажуць на бацьку, што каб саветаў слухаў. А якіх жа саветаў? А во такіх: у кажнай хаце ёсць савет… Савет — гэта значыцца ўся сям'я, і даўжон адзін чалавек пакаряцца яму, а хатні савет — сельскаму, а сельскі — валасному і так далей. Ага! — закрічэў Аніс, — я сам хадзяін, ды буду пакаряцца вам! Вам не спанараўна, што я табаку на хлеб мяняю, — не надыбе мне такія царі…» А таму ў адказ другі яшчэ й жарты строіць: «Нічога, браткі, куріця! А калі не дагледзяць етыя шыбельнікі, дык і самагонку ганіця! А не хапіць хлеба, ніхай бальшавікі даюць. А то цераз іх завод зачынілі, спірту не гоняць». Выходзіць член «камбеда» і кажаць: «Не, таварышы, хто будзець самагонку гнаць, хлеба ніхай не просіць, а будзець расстрелен!» Як толькі сказаў, усе старыя аж равуць: «Ага! Дык нас будуць страляць, як хлеба не хапіць! Авохці, рятуйця! Нам еткага начальства не ненадыбе, не!»