Ки?и биирдэ олорор
Шрифт:
Билигин Дьокуускай баттал-ктэл дьэбиннээх сыабын тоо тыыллыбыт, лэиттэр былаастарын туругурдубут сэбиэскэй Ийэ дойду саамай хотугу уук киинэ. Бу кырдьаас куорат хахсааттаах халлааныгар Совет былааа кыайбытын биллэрэн кыыл знамя уотунан умайыктана крэйбитэ хайыы-йэ бэис сыла буолла. Улуу Октябрьтан клн ылбыт саха норуота саа олоу тутар бастакы хардыылара мантан сааланаллар. Бу хотугу кыраайга урукку батталлаах йэни эргитээри хааа хааыраан элиэтээр революция ис уонна тас стхтрн утары кырыктаах охсууу мантан тэриллэр…
Бу кннэргэ Дьокуускай эргэ уонна саа, хараа уонна сырдык кн крсн крэстээр крээнигэр – ргйдх рлээх уонна аана суох алдьархайдаах сабыытыйалар ухханнарыгар олороро.
Бастакыта, урукку ыраахтааылаах Россия ууктан уук, хаалыылаахтан
1922 сыллаахха тохсунньу 21 кнгэр РК(б)П Киин Комитетын Политбюротун чилиэннэрин санааларын ыйыппыттарыгар Владимир Ильич Ленин:
– Саха автономнай уобалаын буолбакка, Саха Автономнай Советскай Социалистическай Республикатын тэрийиэххэ. Ол туунан Политбюро уурааын бырайыагын ылыныахха, – диэн саарабыла суох быаарыылаах, ыйааыннаах тылын эппитэ итиэннэ сахалар автономнай государстволара социализм сардаалаах суолунан барара сайдыа диэн бигэ эрэлин биллэрбитэ.
Олунньу 16 кнгэр М.И.Калинин председателлээх Бтн Россия Киин Ситэриилээх Комитетын Президиума Саха Автономнай Советскай Социалистическай Республикатын тэрийэр туунан уураах ылыммыта. Советскай Россия правительствота бу историческай сабыытыйаа анаан тааарбыт Манифеыгар, саха норуотун истиник уруйдаан-айхаллаан туран, маннык кэрэ-бэлиэ тыллары суруйбута:
“Саха бырааттарбыт!
…Аан дойду рднэн арай суос-соотох Советскай былаас эрэ норуоттары национальнай ттнэн баттыыр-атаастыыр политикаттан ааастык уонна чиэинэйдик аккаастанна. Аан дойду рднэн арай суос-соотох Советскай былаас эрэ бтн Россия биир сомоо федерациятыгар кл ттнэн тмсбт тус-туспа народностар автономнай тутулларын идеятын ааастык уонна чиэинэйдик олоххо киллэрэр…
Туругурдун Советскай былаас знамятынан норуоттар босхолонуулара!
Туругурдун кл норуоттар эйэлэиилэрэ уонна бырааттаыылара!
Туругурдун Автономнай Саха Советскай Республиката!”
Саха АССР тэриллиитэ Улуу Октябрьскай социалистическай революция лбт-сппэт идеялара кнтэн кн олоххо киирэн ииилэрин дьэкэ кэрэитэ этэ, В.И.Ленин сирдьиттээх Коммунистическай партия национальнай политиката кырдьыктааын чаылхай холобура этэ. Дьон бииэ дьолго дьулуспут снэн, тыыынчанан сыллаах историятын устатыгар т гс блхтр, партиялар омук-омугу барытын охтубат соргулуох, улахан ооруулуох буолан айааламмыттара буолуой! Тлх гс мтнэн чаларыйар минньигэс, албын тыллаах деятеллэр “кл”, “тэ быраабы” биэриэх буолан тстэрин охсуммуттара, эрэннэрэн айдаарбыттара буолуой! Ол барыта кгэннии уостан спптэ, кл-кмр буолан кпптэ. Бары кыра да, улахан да норуоттар ити сырдык дьулуурдарын, исти бааларын арай Октябрь революцията скэппит Советскай былааа эрэ, арай Ленин сирдьиттээх Россия Коммунистическай партията эрэ толорбуттара. Хаан дааны, хойутун хойут дааны, дьон бииэ ханнык баарар рдк чыпчаалларга ыттыбытын иин, бу улуу чахчы клмрдэс килбиэннээх сырдыга лбдй суоа, норуоттар кэмэ суох элбэх кн-дьыл чгэйин-куаанын иэриммит кырдьыксыт йдбллэриттэн ст, умнуллуо суоа. Хаан дааны! Кии кэрэни кэрэхсиирин, чгэйи, тн йдрн тухары!
Бу нуучча норуота саха норуотугар сд бэлээ этэ. Араас дойдулар ыраахтааылара, хоруоллара, императордара атын дойдулар баылыктарыгар кнд малынан, сиринэн-уотунан, бтн куораттарынан дааны гс улахан, сыаналаах бэлэхтэри биэрбиттэрин история билэр. Ол эрээри кии аймах скттэн ыла биир дааны омук атын омукка маннык сд бэлэи биэрэ илигэ. Клннээччилэр тутулларын тнэрбит, былааы бэйэтин илиитигэр ылбыт революционнай нуучча норуота эрэ маннык чгэйи, тн, кэрэни оорор, айар, маннык айылгы санааланар, кэскиллээх йднр, амарах срэхтэнэр, киэ-дэлэгэй дууаланар кыахтаах этэ. йэттэн йээ рдээн-нэн иэр бара махтал буоллун ол иин киниэхэ!
Бу саха норуотун лскэн ртэ, муура суох дьоло этэ. Урут “санньыххай санаалаах, саппаырбыт дьннээх, саллаар бастаах, саах балааннаах саха ураахай дуо” дэнэн бэйэтин сэнэнэн-тэринэн хоуммут, нуучча шовинист биистэринэн “туспа дьуортулар” диэн сиргэниллэн ааттаммыт саха дьоно бэйэлэрэ туспа республикалаах, кими баарар кытта тэ бырааптаах, кл советскай гражданнар буолбуттара.
лэит саха мунаах былыр-былыргыттан, инньэ “урукку дьыл охсууулаах уоратыттан, былыргы
Саха норуотун ити бара махталын, баараай баыыбатын Саха сирин Революционнай Комитета уонна Народнай Комиссардарын Совета Москваа БРКСК Председателигэр Михаил Иванович Калиниа, РСФСР Народнай Комиссардарын Советын Председателигэр Владимир Ильич Лениэ ыыппыт суруктарыгар бу курдук эппиттэрэ:
“Автономнай республикалар Россиятааы Федерацияларыгар тэ бырааптаах чилиэнинэн киирэн туран, Саха сирин лэит кылаастарын ааттарыттан, Саха Автономнай Республикатын Революционнай Комитета уонна Народнай Комиссардарын Совета бииги кыраайбытыгар автономнай быраабы бэлэхтээбиккит иин истиник махтанар.
Гражданскай сэрии уотун гэр уаарыллыбыт саха лэит норуота аан дойду рднэн социалистическай идеаллар ргйдллэрин туугар атын бырааттыы республикалары кытта бииргэ бары кн кхтх лээ холбуур кэмэ бэрт чугас диэн бигэтик итээйэбит”.
Саа сэбиэскэй олоу тутар кл, кхтх лээ туруна охсуохха! Саха отчут-масчыт дьонун баарар баата, дьулуар дьулуура ити этэ.
Ол кэрэ баа, ол сырдык дьулуур туоларын аны туох дааны мээйдиэ суохха айылааа.
Трт унньуктаах уун сыл устата дьон-сэргэ олоун атыйахтаах уу курдук аймаабыт, гс лгэри аалбыт Гражданскай сэрии Кыыл Армия регулярнай чаастарын, саха дьадаыларын кыыл партизанскай этэрээттэрин килбиэннээх кыайыыларынан тмктэммитэ. Ыраахтааы офицердара, саха тойотторо тэрийбит р этэрээттэрэ 1922 сыллаах саас, сайын Киллэмэ, Тхтргэ, Ньукуолускайга буолбут хааннаах кыргыыыларга нт сынньыллыбыттара. Бл, лхмэ уокуруктара бандьыыттартан ыраастаммыттара.
Саха норуота р тыына тсптэ, эйэлээх олоххо эргиллибитэ. Саа кл олоу тутар, саа советскай автономия тулхадыйбат б акылаатын уурар айымньылаах лээ туруммута.
Ол эрээри…
Ол эрээри Октябрьскай революция уот холорук буурата тнэрбит, баттаммыт аймах кырыктаах кыргыыыларга урусхаллаабыт стхтр – баайдар, тойоттор, араас биистээх контрреволюционердар – лр-стэр дьылаларын кытта сблэиэхтэрин баарбатахтара. Кинилэр, сс биирдэ кстэрин тмнэн, р туран, сэбиэскэй былааы кытта кн крср санааламмыттара.
Революция иннинэ Дьокуускайга сыылкаа сылдьан “нуучча кырдьаас революционерабын” диэн тн тосуммут, оччотооу эсеримсийээччи ыччат “эр рдк таарата” аатырбыт П.А.Куликовскай сэбиэскэй былаас хаан стхтр бу сн тхтрйэн р турууларын срн клээччи буолбута. Кини “Холбос” диэн Саха сирин потребительскай кооперациятын правлениетын уполномоченнайа уонна Нелькан – Эйкан суолун тутуу начальнига аатыран илин, Охотскайга, тиийбитэ.
Бу кстээх тыал рдэинэ охтон тххэ айылаах дьдьэх, хатыыр крнээх, суптугур сэийэтигэр уун бытыктаах, ууох сирэйигэр киэ таныылаах хонтоор муруннаах, уота спт лбркй кх харахтаах кырдьаас кии, илин муора кытыытыгар ктэнээт, илиитэ-атаа эрчимирэ, бкчйбт кхс кн тсптэ, тыла- нлсйэн кэлбитэ. Кини Саха кыраайын бултаммыт, бултаныахтаах кнд кылааннаах тлээин, хостоммут, хостонуохтаах кыыл кмн бтннтн бэйэтин сиэбигэр уктубут, бу дойду дьылатын, инники кэскилин барытын ытыыгар ылбыт кэриэтэ санаммыта. Онон йэтин устатыгар биир да лэит саханы кытта кииэхэ ааан айах атан кэпсэппэтэх, биир дааны сахалыы тылы билбэт Куликовскай “саха норуотун аатыттан” саа саарар, кэпсэтии кэпсэтэр кии буолбута. Владивостокка тиийэн, кини японнартан кытыйа-хамыйах салаан олорор Приморье антисоветскай правительствотын баылыгар барон Дитерихскэ эн-сктэн, кэлин Саха сирин кнд баайынан уон оччонон тлх буолан эрэннэрэн, Саха уобалаын управляющайа диэн солону ылбыта.