Ночы на Плябанскіх Млынах
Шрифт:
Ёзафа, па ягоным запавеце, пахавалі на Залатой Горцы. А я паступіў у рамесную вучэльню і перастаў хадзіць у аптэку ў Траецкім.
Ной скончыў свой расповед і вінавата ўсьміхнуўся.
— Ну вось, бачыце, нічога асабліва містычнага…
— Значыць, рабацінкі – ганьба для паненкі, — зьедліва прамовіла Зося, дакрануўшыся да свойго носіка. – Ну-ну… Я табе згадаю гэта, Ной, калі наступны раз запросіш таньчыць.
— Вось цікава, я таксама калісь забягаў у тую аптэку, па лакрычныя ледзяшы, але ніякага Ёзафа ня памятаю, — прамовіў Улад. – Можа, я проста не пазнаў твайго Агасфера?
Ной гнеўна павярнуўся да сябра.
– Ты што, думаеш, я гэта ў кніжках вычытаў?
Дарота прымірэнча прамовіла:
— Урэшце, Улад мог заходзіць у аптэку пасьля сьмерці старога. А, дарэчы, калі пашукаць на Залатой Горцы магілу панны Югасі?
— Я шукаў і знайшоў, — спакойна і проста сказаў Ной. – Каменная пліта… Амаль пайшла пад зямлю, у паглыбленьнях надпісу вырас мох, і здаецца, што літары зробленыя зялёным аксамітным пасакам. “Цьвіла ружа, не дасталася
— Цяпер не хапае некалькіх дэталяў, каб расповед можна было залічыць да каляднага, — зазначыў Улад. – Варта, каб прывід Ёзафа зьяўляўся ў куце аптэкі ў Траецкім і тоўк у прывіднай ступе зёлкі… Або каб ступа на верхняй паліцы пачынала зьвінець у дзень ягонай сьмерці.
— А на Залатой Горцы пачалі зьяўляцца дзьве прывідныя постаці, у абдымку ды са сьвечкамі, — насьмешна прамовіла Дарота. – Кіньце дурное. Гаварыць аб прывідах – наклікаць бяду. Я Ною веру, але — ніякай містыкі. Быў стары аптэкар, выжыў з розуму, блытаў казкі і ўласнае жыцьцё… Можа, з кантрабандыстамі калісь зьвязаўся, ці з якімі нігілістамі, вось і зарабіў шнары…
— Хто б мог чакаць ад такой вытанчанай паненкі гэткага рэалізму! – пасьміхнуўся малады артыст. Дарота кінула на яго раздражнёны позірк:
— Ёсьць рэчы, якімі не гуляюцца, спадар. Каб не людская дурная цікаўнасьць, можа, не было б сёньня гэтай паводкі…
— Ага, панна Дарота робіць закіды на нейкую таямнічую гісторыю, — ажывіўся пан Беларэцкі. – Зрабіце ласку, юная гаспадыня, распавядзіце.
Дарота трохі засмуцілася.
— Ну, гэта не мая гісторыя… Гэта расказваў бацька. І тое – каб напалохаць мяне, малую, каб я не капрызавала і не затрымлівалася на панадворку дацямна.
— Раскажы, Даротка! – запатрабавала Зося ў сяброўкі, і тая, кінуўшы насьцярожаны позірк на прыгажуна Улада, які падрыхтаваўся слухаць са сваёй заўсёднай упэўненай усьмешкай, пачала...
Я ня ведаю, чаму людзі так любяць страшныя гісторыі. Вядома, усе прагнуць цудаў. Бяз веры ў цуд душа сьляпая, нібы начны матыль. Але вельмі часта ў пошуку незвычайнага мы ляцім, як тыя матылі, не да зор, а на агеньчык сьвечкі альбо газоўкі… І з тым жа сумным вынікам, што й для сапраўднага матыля. І ня трэба пасьмейвацца нада мной – я ведаю, што вы і так лічыце мяне занадта… разважлівай. Што зробіш? Я расла ў сям’і настаўнікаў, дзе слова “маральнасьць” гучала часьцей, чым слова “сьвята”. Усе ведаюць, што паводкі бываюць у нас з-за Плябанскай плаціны. Пабудавалі яе дзеля млыноў… Адзін належыць дамініканскаму касьцёлу, другі – архіерэйскаму дому. І закінутыя даўно млыны, але горад так і ня змог прыбраць плаціну, якая ператварае раку ў гніючую сажалку, бо і касьцёл, і царква запрасілі за сваю маёмасьць гэтулькі, што гараджане паўвеку зьбіралі грошы на выкуп. Але ёсьць і іншае вытлумачэньне. Бо калісьці менавіта паўз гэтае месца плыў па рацэ абраз Маці Боскай Менскай… Супраць плыні, са спаленага Кіева, кінуты ў ваду татарынам. Месьцічы знайшлі абраз у Траецкім, бо раніцай над берагам зьявілася дзіўнае сьвятло. Дасюль сьвятыня перахоўваецца ў менскіх храмах і апякуецца нашым горадам, і, дасьць Бог, будзе апекавацца вечна… Тым больш гавораць, што маляваны абраз рукою самога апостала Лукі. Калісьці княгіня Друцкая, вельмі пабожная, замовіла для абраза дзівосны аклад — са срэбра, упрыгожаны каштоўнымі камянямі. Можна, вядома, разважыць — навошта тыя каштоўныя аклады, калі для верніка галоўнае ня бляск камянёў, а аблічча сьвятога, і Багародзіца не ў кароне і срэбных шатах, а басанож па зямлі хадзіла. Але любая ахвяра, дадзеная з верай і любоўю, ня будзе адвергнутая. Нават бедны блазан, які, ня маючы што прынесьці ў дарунак Прасьвятой Дзеве, пачаў паказваць перад ёй сваё грэшнае мастацтва і заслужыў ад яе апладысьменты – драўляная скульптура зварухнулася. Так, людзі заўсёды спадзяюцца на цуд. Спадзяваліся і нашыя продкі, калі да гораду набліжалася войска татарскага цемніка Менглі-Гірэя. Але нашыя продкі ведалі і тое, што трэба бараніць сваю радзіму да апошняга. Напярэдадні па горадзе прайшлася пошасьць, вояў не хапала, і надзей на выратаваньне было менш, чым вады ў прысаку. Жанчыны і мяшчанкі, і шляхцянкі, шчыльна падвязвалі валасы белымі хусткамі і дзялілі месцы на абарончых валах, дзеці, нават самыя малыя, глядзелі на іх сухімі вачыма і сьцягвалі каменьні ў кучы – не для гульні, а для абароны. Дымы далёкіх вогнішчаў, быццам хвасты чорных лісіцаў, хісталіся ля лесу – там спыніліся ворагі. Тады ноччу ў царкве княгіня Друцкая – ці то паводле пабачанага ў сьне, ці так спрарокаваў юрад на паперці, а ў такое верылі неабвержна, — з малітваю дастала з акладу сьвятога абраза чатыры каштоўныя камяні – смарагд, хрызаліт, бірузу і чырвоны карбункул, паклала кожны камень у срэбны куфэрак і паслала давераных людзей, каб тыя закапалі камяні ў чатырох канцах гораду. Пакуль тыя камяні будуць у зямлі, ніякі вораг горад ня зьнішчыць. Самы каштоўны і прыгожы, чырвоны, як золак, камень – карбункул – закапалі ля Плябанскіх млыноў… І горад на той раз ацалеў – прыйшла дапамога… Праўда, зацішак доўжыўся нядоўга. Захоплівалі наш горад расейцы, шведы, палякі, немцы… Відаць, прыбралі хцівыя рукі закапаныя сьвятыя камяні. Але рубін каля млыноў заставаўся… Таму й горад не зьнікаў, адраджаўся зноў і зноў. Ня ведаю, якім чынам, але пра скарб даведаліся. І што б вы думалі? Знайшліся людзі, што пачалі яго шукаць! Некаторыя з-за верніцкага імпэту. Бо невядома было, ля якога млына сьвятая рэліквія: ля таго, што належаў касьцёлу, або ля таго, што належаў праваслаўнай
Прайшло дзьвесьце гадоў ад таго часу, калі княгіня Друцкая дастала з рызы сьвятога абраза чатыры камяні. На адным з млыноў – ніхто ня памятае, на якім – шчыраваў пабожны і ціхмяны млынар. Быў ён дужы, як усе млынары, бо лёс іхні – усё жыцьцё насіць цяжкія мяхі, і, нягледзячы на ціхі нораў, мог абараніць свой млын. І дачка ягоная была ціхмянай і набожнаю… Мне вельмі хацелася б сказаць, што яна была прыгожай, але гэта ня так. Яе вочы былі моцна скошаныя, і млынароўна, відаць жа, лічыла, што лёс яе прадвызначаны гэтак жа, як прадвызначаны ён у разьбітага збанка… Хаця што такое жаночая прыгажосьць? Вось камусьці з венцаносцаў імпануе тонкі стан, і няшчасныя дзяўчаткі ад маленства зацягваюцца ў гарсэты, аж ссоўваюцца рэбры, і ад немагчымасьці напоўніцу ўздыхнуць прыгажуні штогадзіну губляюць прытомнасьць... Тым самым пацьвярджаючы міф, якія яны слабенькія ды пяшчотныя, быццам крылцы матылька… А раней цягам стагоддзяў імітавалі цяжарнасьць – бо камусьці з вяльможных паноў спадабалася менавіта гэта… Палюбоўніца французскага караля на шпацыры змацоўвае прычоску карункавай падвязкай ад панчохі – каралю падабаецца, і вось дамы, адна перад адной, грувасьцяць сабе на галаву вежы з карункаў, дадаючы каркас з дроту, кветкі, птушкі… Прычоска – на паўгода, спаць на адмысловых падушках-зэдлічках, часалкі для галавы – ганяць “жыўнасьць”, ня шкодзячы прычоску.
Так што я ня ведаю, ці была млынароўна сапраўды такой непрыгожай, як захавалася ў паданьні.
Млынар цяжка захварэў… Пасьля таго, як вераб’інай ноччу пасядзеў на беразе, замест таго, каб хавацца ад навальніцы і залевы ля хатняга агменю. Такі ўжо быў звычай у млынара – па начах гуляць па беразе ракі. Перад сьмерцю ён сказаў дачцы, якая ўчарнела ад гора: “Ты не застанешся адна. І справа мая не загіне. На трэці дзень пасьля майго пахаваньня да цябе прыйдзе жаніх. Ён скажа: “Блаславі цябе маці Божая Менская”… Слухайся гэтага чалавека”.
І сталася так. Той, хто раптам пасватаўся да млынароўны, быў сапраўдны шляхціц, рыцар, які прайшоў не адну вайну, увесь у шнарах, як дзьверы піўніцы… Шляхціц, які бярэ шлюб з простай, ды яшчэ касавокай – гэта было нечуванае дзіва… Адны гаварылі, што жаніх – яго звалі Даніла – звар’яцеў. Нездарма перад гэтым у манастыр прасіўся. Рыцар – ды ў мніхі! Другія казалі, усё ад галечы. Не прывёз Даніла з вайны поўныя рукі сыкгнетаў – адны толькі раны… Таму й у манастыр хацеў… Так млынароўна атрымала прыгожага і высакароднага мужа. Малілася на яго… Ветрыкам слалася пад ногі. Як быццам бы пакорлівасьць можа спарадзіць каханьне – яно ж, як іскры, высякаецца пры сутыкненьні двух вартых… Даніла амаль не глядзеў на жонку. Усе ночы праводзіў ён не на ложы, побач з ёю, а на беразе Сьвіслачы. І меч свой з сабою неадменна браў… І калі часам унізе па плыні гайдалі хвалі мёртвае цела бадзягі – каму была справа, хто расьсек нябогу галаву? Жыцьцё чалавечае не каштавала і шэлега… Але млынароўна не задумвалася над гэтым. Ейны сьвет быў – любы муж, які не глядзеў на яе. І яна шчыра верыла, што віной таму яе касыя вочы. Так і ўяўляю: ідуць пляцам з кірмашу, наперадзе змрочны плячысты мужчына з упартымі халоднымі вачыма, за ім, укруціўшыся ў плашч і нізка схіліўшы галаву, дробным крокам сьпяшаецца жанчына. Яна абедзьвума рукамі прыціскае да сябе цяжкі кошык, а нехта абавязкова крычыць ёй у сьпіну дражнілку… І аднойчы, у час першых веснавых дажджоў, калі Даніла вярнуўся пад раніцу на млын, яго чакала жахлівае відовішча: жонка нерухома ляжала пасярод пакоя, уся ў крыві, рука сьціскала вострае шыла… А вочы выкалатыя.
Упершыню жаль да няшчаснай дзяўчыны крануў сэрца воя… Але млынароўна ўжо схаладнела.
Даніла выйшаў на бераг Сьвіслачы, дастаў меч і пачаў раскідваць ім вільготную зямлю ля самага млынавага кола… І вось ужо ён стаіць, і поўня робіцца чырвонай ад каменя ў ягоных руках. Размахнуўся Даніла – і кінуў бясцэнны камень у ваду. Хвалі на нейкі момант напоўніліся барвай, потым згасьлі, пачарнелі… І раптам узьняліся, пагрозна зашумелі…
Так пачалася страшная паводка, якой ня памяталі дагэтуль. І тыя паводкі будуць паўтарацца, пакуль на дне Сьвіслачы ляжыць сьвяты карбункул, чырвоны, як сонца на захадзе, камень…
— Дык усё-ткі пад якім млынам быў закапаны карбункул – архіерэйскім ці касьцёльным? – пацікавіўся Улад, які, здавалася б, ня вельмі ўважліва слухаў Дароту. Тая паціснула плячыма.
— Ніхто ня ведае…
У акулярах пана Беларэцкага люстраваўся агеньчык пахавальнай сьвечкі, нібыта агнём гарэлі ягоныя інтэлігенцкія вочы.
— Цікава, гэта даволі распаўсюджаны ў сьвеце, так званы магістральны сюжэт. Нешта падобнае я чуў у Англіі, пра тры кароны, якія кароль саксаў загадаў закапаць на ўзьбярэжжы краіны – нібыта ў якасьці ахоўнага талісману ад нарманаў… Што, дарэчы, не перашкодзіла нарманам захапіць Англію і асіміляваць саксаў.