Ночы на Плябанскіх Млынах

Рублевская Людмила

Я павольна пайшла на могілкі. Апошняе залатое лісьце сыпалася на магілы… Сапраўды, Залатая Горка… Я ўспомніла пра іншы залаты дождж, які тут сыпаўся – калі сто гадоў таму тут балявала халера і зьбірала ахвяры ня меней, чым чума. А як па мне, дык лепей чума, або, як у гэтай няшчаснай дзяўчыны, недарэчны выпадак, чым паміраць ад, прабачце, разладу страўніка. Людзі адчаяліся і ня ведалі, як спыніць пошасьць. Набіваліся аж па дах у стары драўляны храм на Залатой горцы… Пасьля, вядома, нехта сказаў, што калі храм, Божы дом, такі бедны і цесны, гэта вялікі грэх… І ці не таму Гасподзь прагневаўся і папусьціў пошасьць? Нейкі доктар – а іншыя кажуць, ксёндз – выйшаўшы з касьцёлу, разаслаў на зямлі свой плашч і кінуў на яго першыя залатыя манеты… Другія прыхаджане пасьпяшаліся таксама ўнесьці ахвяру – і хутка на плашчы вырасла залатая

горка… Як па мне, збудавалі б на тыя грошы шпіталь, закупілі добрых лекаў, зладзілі вадаправод, каб менчукі ня бралі ваду з гэтай памыйнай ямы — Нямігі… Што ж, цяпер я магла лічыць, што і наша сям’я зрабіла свой унёсак у боскае мейсца ў выглядзе фамільнай брошкі…

Я блукала між магілаў і, мусіць, сама нагадвала прывід у цьмяным лістападаўскім сьвеце. Ага, вось узгорак, спрэс завалены кветкамі… Партрэт пад шклом, у драўлянай рамцы: гэткая наіўная гімназістачка, са зьдзіўлена прыўзьнятымі бровамі, кірпатым носікам і прыадкрытым роцікам, які, відаць, любіў сьмяяцца, і коскі ўкладзеныя на галаве гэткімі бублікамі… Праставатае, наіўнае, вельмі звычайнае аблічча. Не маёй кампаніі паненка, ясна. Караліна Марыя Шыманская-Рэпка. Бедную, напэўна, з-за гэтай “рэпкі” дражнілі ў гімназіі… Я ўявіла, як Караліна-Марыя ляжыць зараз вось тут, у зямлі, у сшытай намі сукенцы, з брошкай у выглядзе лілеі на грудзях… Прылучаная да тых глыбіняў – ці высотаў – спазнаньня, ад якіх я, эмансіпэ і натуралістка, аддзеленая кожнай клетачкай свайго фізічнага цела… Але заплаціць за гэтае спазнаньне тым, што легчы ў гэтую сырую зямлю… Ведаеце, я не сентыментальная істота, але раптам мне зрабілася так шкада гэтай – няхай ня вельмі інтэлектуальнай пры жыцьці — дзяўчынкі, што я горка расплакалася – па ёй, па сабе… Па сваёй гаротніцы-маці – ня так шмат у той у жыцьці радасьцяў і добрых успамінаў, каб пазбаўляць дарагіх сэрцу дробязяў. Што я ёй патлумачу наконт брошкі-лілеі? Падумаць толькі – тая ляжыць у нейкім сажні ад мяне! Але недасяжней, чым была б на месяцы. І я ў адчаі пачала ў думках зьвяртацца да незнаёмай мне нябожчыцы… Уявіце сабе – прасіла яе вярнуць мне тую брошку, тлумачыла, як будзе перажываць мая маці. Угаворвала асьцярожліва, як угаворваюць маленькае дзіця, што схапіла вельмі дарагую і дужа крохкую рэч… Я нават апусьцілася на калені… Ня ведаю, колькі часу прамінула – я схамянулася, калі буйны кляновы ліст, мокры і халодны, нібыта даланя тапельца, ударыў мяне па шчацэ. Я знаходзілася ў такім зьнерваваным стане, што гатовая была прыняць гэта за нейкі знак. Ліст апусьціўся проста на букет дарагіх аранжарэйных фіялак, якія мерзьлі ў беларускім лістападзе, як усходнія прыгажуні, і я пацягнулася адкінуць ад іх жоўтага нахабу. На земляным насыпе між кветак нешта бліснула… Я адсунула стракатыя пялёсткі… І ўбачыла брошку ў выглядзе лілеі.

Сказаць, што я была агаломшаная – не сказаць нічога. Мяне быццам абдало ледзяной вадой, сэрца абарвалася, нібы я скочыла з адхону. Ну а вы, што б вы падумалі на маім месцы? Ніякіх рацыянальных тлумачэньняў у мяне ня мелася. Проста нябожчыца пачула маю шчырую просьбу і вярнула памятны знак. Я дрыжачымі пальцамі ўзяла брошку – так, гэта была яна, голка, вядома, расшпіленая… Радасьць ад нечаканай знаходкі патанала ў містычным жаху. А калі тая, што вярнула брошку, зараз тут, побач са мной? Я ж так яе клікала… Я непаслухмянымі вуснамі прамовіла “дзякуй”, паднялася і рушыла, змушаючы сябе ня бегчы – яна ж можа пакрыўдзіцца… Маліцца… Выратуе адно – шчыра маліцца… Замоўлю за Караліну Марыю імшу… Чым бліжэй я падыходзіла да брамы, да пазбаўленага містычнасьці мітусьлівага местачковага жыцьця, тым больш ува мне высьпявала ўдзячнасьць і яшчэ нешта незвычайна ўзьнёслае, быццам крылы расьлі...

Ня ведаю, як далей павярнуўся б мой лёс – здараюцца імгненьні, якія фармуюць чалавека, як рукі майстрыхі цеста, — калі б не выпадак… Які прыняў аблічча дурня Генуся. Генуся ведала ўсё мястэчка. Худы і прыгорблены, быццам вечна нёс на сабе мех з мукой – Генуся часам, калі ён быў ня вельмі шалёны, бралі на працу на млын. Рот прыадкрыты, зубы – наперад, у вачах сьветлая каламуць, на носе вечная кропля… Ну, што я апісваю – вы самі мусіце ведаць, як выглядае класічны местачковы дурнячок... І вось гэты Генусь падсьлепаватым каршуком кінуўся на мяне… Дакладней, на брошку-лілею, што я несла перад сабой у руках, як прыгаршчу сьвятой вады.

— Не тваё! Не тваё! Аддай! Злодзейка! Злодзейка! –

верашчаў Генусь, спрабуючы выхапіць у мяне зьяўленае са сьвежай магілы ўпрыгожваньне. Я ўварочвалася, як ад гарэзьлівага шчанючка, але… містычны жах мой яшчэ пабольшаў. Адразу палезьлі ў галаву легенды пра юрадаў ды блажэнных, надзеленых дарам прароцтва… Каб адкінуць насланьнё, закрычала першае, што прыйшло ў галаву:

— Сам злодзей!

Генусь нечакана змоўк, нібыта яго выцялі, перагнуўся напалам і жаласна заенчыў… У ягоных няўцямных, як далёкая травеньская бліскавіца, словах я нарэшце ўбачыла сэнс, як у віры ўгледжваюць апошняе выйсьце. Брошку забраў з труны Караліны-Марыі Генусь, паколькі небарака быў закаханы, як толькі можа быць закаханым бедны дурнячок у паненку з добрага сямейства. А паклаў на магілу ці таму, што паненка стала яму зьяўляцца ў снах, ці нехта сказаў, што забіраць нешта з труны вялікі грэх, а Генусь быў надта набожны – гэтага я ўжо не разабрала дакладна… Я ледзь здушыла істэрычны сьмех. Падумайце толькі – калі б я выпадкова не напаткала небараку, у мяне б жыцьцё па іншаму склалася! І сёньня, магчыма, была б я якой-небудзь сястрой Ганорыяй, і перабірала б ружанец замест жывых кветак… Я пакінула брошку на могілках. Яна ўжо была мёртвай – нават рэчы робяцца мёртвымі, дакрануўшыся сьмерці… І маці дасюль думае, што яе каштоўнасьць дасталася шчасьлівай нявесьце… Не зьбіраюся яе разупэўніваць. Але… ведаеце… Часам я шкадую, што больш ніколі не давядзецца перажыць тое незвычайнае адчуваньне, нібыта таямніца сусьвету ляжыць у маіх далонях.

Зося скончыла расповед і задумліва глядзела на свае рукі, быццам уяўляла ў іх брошку ў выглядзе лілеі. Улад паціснуў плячыма.

— Думаю, Серапіёнавы браты збэсьцілі б тваю гісторыю. Мала таго, што ніякай містыкі, дык яшчэ і гумару бракуе. І не страшна, і ня сьмешна.

Зося бліснула зялёнымі вачыма – халодная маланка.

— Страшаць баязьліўцы, сьмешаць няцьвёрдыя ў сабе… У маіх акулярах няма ні ружовых шкельцаў, ані чорных, дый увогуле акуляраў ня маю. Прымаю жыцьцё, якім ёсьць. Калі вам не хапае тэатральнага рэквізіту, пашукайце ў каго іншага.

Улад сумеўся.

— І ўсё-ткі так нельга… Памятаеш, у “Беларускай хатцы” паказвалі батлейку? Апошняга, можа, батлейшчыка ў Менску знайшлі… Лялькі аднавілі… Дык “ідэйна правідловая” частка гледачоў пачала гарлаць, што гэта перажыткі і рэлігійная прапаганда, засмуцілі беднага дзядка-батлейшчыка, якога ў свой час жандары ганялі… Што ж гэта будзе, калі мы адмовімся ад прыгожага, ад гульні, ад карнавалу? Ад гісторыяў пра прывідаў і цмокаў? Чалавека робіць адрозным ад жывёлы ня тое, што неабходна, а тое, што залішняе… Тое, што не прыносіць відочнай карысьці. Музыка, сьпевы, паэзія, вытанчаныя краты на балконе палаца, разныя ліштвы на сялянскім доме, вышыўка на рушніку…

— Сустрэчны вецер эпохі садзьме гэта, бы карункавы капялюшык з паненкі, што села на пляцоўку імперыялу, – жорстка запярэчыў Ной, які ўвесь гэты час ляпіў з наплаканага пахавальнымі сьвечкамі воску маленькіх яшчарак. – Малевіч намаляваў свой чорны квадрат – і гэта дзьверы, за якімі пачынаецца невядомы, але адзіна магчымы шлях наперад. Нішто не паўтараецца… Фараонаў малявалі толькі ў профіль, у трагедыях не маглі ў якасьці галоўных герояў выступаць слугі, жанчыны ня мелі права зьяўляцца на сцэне… Хто цяпер запатрабуе таго ж?

Улад спахмурнеў, звычайная іронія пакінула яго.

— Ты кажаш пра прагрэс у мастацтве, але мне сьвет, дзе пануе чорны квадрат, уяўляецца застрашлівым. Будынкі ў выглядзе вялізных шэрых скрынак з квадратамі вокнаў, песьні ўсе з адной бязглуздай фразы і прымітыўнага рытму, і адна газета на ўсіх, дзе тлумачыцца, якія ўсе шчасьлівыя… Ведаеш, калі Платон прыдумляў сваю ідэальную дзяржаву, то хацеў прыблізна такога... Усе мусілі таньчыць і сьпяваць, як яны добра жывуць, а паэтаў належала забіць.

— Ведаеце, калі гэтая адзіная газета і адзіная песьня будзе на беларускай мове, я згодны і з такой сумнай прышласьцю, — задумліва прамовіў пан Беларэцкі. – Але нешта мне падказвае, што спрошчаны да простакутнікаў сьвет ня зьмесьціць нашую цудоўную, неспазнаную беларускую Атлантыду – яна толькі пачынае ўздымацца з мутных хваляў забыцьця, з-пад усялякай набрыдзі… А тут не самабытнасьць вымагаецца, а універсальнасьць… Кіёк замест галінкі…

— Вы проста… стары, — кінуў Ной. – Вы не разумееце, што чалавецтва ідзе да ўзаемаразуменьня – да адной мовы.