Отколотое зеркало / Китек к?зге
Шрифт:
Н?сим шунда ук б?ген ген? директор б?лм?сенд? булган с?йл?ш?не исен? т?шерде. Башкортстаннан эшк? ?иб?релг?н биология укытучысы Р?сим?не?, ?ен? кайтырга чыкканда, укытучылар б?лм?сенд? д?реслеген онытып калдыруы исен? т?шеп кире кер?е, ? коридор т?р?з?се т?бенд? калдырган сумкасыннан акчасы югалуы ??м, гомум?н, к?рше авыллардан килеп укучылар ?чен ачылган интернатта урлашу очраклары ешаюы турында с?з булган иде. Ул гына да т?гел, озак еллар директор вазифасын башкаручы Замир Яруллович, каракны тотып булуга ышанмаса да, Р?сим? тавыш к?т?рг?нн?н со?, бу очракны тикшер?не, ягъни бурны кояш яктысына чыгаруны, ?аваплылыкны ?з ?стенн?н т?шер? ?чен, Н?симг? тапшырды.
– Син, ипт?ш Н?сим Кадыйрович,
Н?симне? «? сез каракны табып булуга ышанасызмы?» диг?н соравына, директорны?, ?авапка с?з ?р?м итеп тормыйча, к?п м?гън?ле итеп, ?илк?л?рен сикертеп куюы х?терен? т?ште. Кулы кычыткан карак малаен анасы ?зе тотып китер?, шома балык ?з тел?ге бел?н ??тм?г? килеп кер? т?гелме? Х?зер ?к участковыйны чакырасы да, егетне каталажкага озатасы! ? ми?а н?рс?, м?кт?п, комсомол, б?лки ?ле, роно буенча ялтыравык р?хм?т к?газе эл?гер. Эшне зурдан ?иб?реп, сасысын чыгарасы? килм?с?, Гайнановны якасыннан тотасы да, директор каршысына китереп бастырасы, бу очракта да чын т?рбияче, намуслы укытучы буларак абруем артыр!
Шул авыл кешесе буларак, Н?сим ис? Гайнановларны?, ?тил?ре ?лг?нн?н со? мохта?лыкта яш?с?л?р д?, х?рм?тк? лаеклы, горур гаил? ик?нлекл?рен яхшы бел?. Аларны? кемнедер нахакка р?н?етк?не, кеше малына кул сузганнары ишетелг?не юк. Н?сим алдында оятыннан кара янып, битен ертып, малаен фаш ит?рг? килг?н ханымны? д?рт баланы ?идег? ярылып эшл?п, аякка бастырырга, намуслы, милли ?анлы кешел?р итеп т?рбиял?рг? тырышуыннан да х?б?рдар иде ул. ?г?ренки, Н?симне? фани д?ньяда и? якын кешесе булып китк?н Р?сим? туташ, акчасын т?шереп калдырып, Р?фикъ тапкан булса, яшь кешене гаепсезг? р?н?етс??, г?на?ысын кем бел?н уртаклашырсы?? Егет кис?ге, ?нисене? га?из чарасызлыктан б?рг?л?н?ен к?реп, сумкадан акчаны алган булса да, бер тиенен д? ?зен? тотмаган очракта да ипт?ш Гайнановны берничек т? аклап булмый. Ки??ш бирерг? бик ма?ир олы педагоглар бу очракта ?зл?рен ничек тотарлар иде ик?н? Б?лки, болай диярл?р иде: «З?йн?п апа, ч?йд?н баш тартсагыз, ?егезг? кайтыгыз да, шул акча кис?ген кир?к-ярагыгызга тотыгыз. Б?лки, аны кемдер, чыннан да, т?шереп калдыргандыр, ? ?ткен к?зле Р?фикъ аны к?реп алгандыр. ?лл? ни зур сумма т?гел, ?йтик, борыны мышкылдаган бер?рсе, кес?сенн?н кулъяулыгын алганда, акчасын ияртеп чыгарып, ч?чеп калдырган булуы да ихтимал. Укытучылар – оешып ?итм?г?н инспекторлар, к?телм?г?н тикшер?л?р, контроль эшл?р, д?гъвалы ата-аналар бел?н куркытылган с?ер халык. Сез – бу казанда кайнаган кеше, барысын да бел?сез».
Бу мизгелд? тарих укытучысыны? йомры башына м?ш?катьле, х?тта х?вефле, шаян бер уй кил?. ?ч ел элек кен? Казан д??л?т университетыны? тарих б?леген т?мамлаган, Урта гасыр татар ?д?бияты, суфилар ф?лс?ф?се, хикм?те бел?н яхшы ук таныш Н?сим кайсыдыр кыйссадан укыган бер ?хлакый сабакны исен? т?шереп елмаеп куя. Гадилеге бел?н гали бу м?з?к булган х?лне чагылдырганга охшаган. Бер хан сараенда барган, х?зергеч? ?йтс?к, ки??шм? к?ндезге намаз вакытына туры кил?. К?бесе ?сл?ренд?ге затлы халатларын, т??ар?т алганда, ч?йг? элеп куялар ??м шунда бер в?зирне? янчыгы бел?н алтыны юкка чыга. Тавыш-гауга куба. Хан к?р?з?чесен чакырта. Акыл иясе, шактый уйланып торганнан со?, ханны? ?зен? ген? мондый ки??шен бир?, имди.
– Намаз вакытында сараегызда булган барча кешег? бертигез итеп киселг?н таякчыклар таратыгыз. ??м «берсе минем ч?нти бармак калынлыгында башкаларыннан озынрак, шунысы бурга эл?гер» дип т? ?ст?гез. К?кре куллы ад?м тотылып, хур булудан ш?лл?п, таякчыкны кара?гы б?лм?д? кыскартыр ??м шул гам?ле бел?н тотылыр. Н?сим ошбу риваятьне исен? т?шереп, сумкага
Интернатта ??р т?нне бер укытучы кунарга тиеш иде. Н?сим, ?зене? киз? к?не булмаса да, бер сылтау табып, чиратын алыштыра. М?кт?пк? килг?н у?айда ук, ??нн?т агачыннан ясалган Муса таякларын алыштыра алмасалар да, ?з бурычларын ?т?рл?р дип, кырдан арыш камыллары кисеп ала ??м интернатта кунарга калган укучыларга тарата.
– Барыгызга да тигез итеп киселг?н камыллар ?л?ш?м. Тик берсе ген? бераз озынрак. Шул салам эл?кк?н укучы Р?сим? апагыз т?шереп калдырган («сумкасыннан урлаган» дип ?йт? алмады) ??м ху?асына акчаны кире кайтарырга оялган кеше булыр. Х?ерле с?гатьт?! Камылларыгызны сытмагыз, б?кл?м?гез, со?ыннан ян?д?н ?лч?п, ?ыеп алырмын.
Укучыларны бу сынау шатландырды дип раслау д?рес булмас иде. Бер??не? д?, б?тен к?т?не пычраткан сыер ?чен ?авап бир?се килмич?, без шул хурлыкка лаекмы дип уйласалар да, ахыр чикт?, бу югалтуны ми?а сылтап калдырмасыннар дип, мырлый-мырлый булса да ризалаштылар. Д?ресен ген? ?йтк?нд?, Н?сим Кадыйрович алардан сорап та тормады. Укучыларына ян?д?н бер ачыкламыш та кертте:
– Акчаны тапмаган, алмаган булсагыз, н?рс?сенн?н ш?лл?п торасыз? Чистарынып, борынгы греклар ?йтмешли, катарсис узарсыз.
Уенны? хикм?тен а?лап ?итм?г?н бер укучыны?:
– ?г?р ул озын камыл гаепсез кешег? туры килеп, кемдер нахакка р?н?етелс?? – диг?н соравына, укытучыны? Алла? ялгышмый дип ?йт?се килс? д?, комсомол оешмасы с?ркатибе, башкарак а?латма биреп:
– Гаебе булмаса, гафу ?тенербез, – диде. ??м беркад?р тантаналы т?ст? ?ст?п куйды: – Биред? сезне? намусыгыз, ахыр чикт? м?кт?пне? абруе сынала.
Укучыларны? йокы б?лм?л?рен т?н ката диярлек к?з у?аенда тоткан Н?сим Р?фикъны? йокыга кит? алмыйча кыбырсынып, боргаланып ятуына игътибар итми кала алмады. Балаларны махсус ирт?р?к уятып (бер г?на?лы ?чен барысыны? да интег?ен а?ласын теге), бер?м-бер?м чакырып, юри ??р камылны ?лч?г?н булып, д?фт?рг? яза барды. Барысыны? да камыллары шул килеш сакланган, тик Р?фикъныкы гына кыскарак, бер очы киселг?н булып чыкты. ?й Р?фикъ… Р?фикъ…мин сине акыллырак дип уйлаган идем, борынгылар кулланган и? гади капкынга килеп эл?кте?. Кыскарту, озынайту уеныны? психикасы з?гыйфь кешел?р ?чен уйлап табылганын а?ламады?мыни? Камыл бел?н «йоклаган» барча укучыларны берг? ?ыйгач, тарихчы башкачарак нотык тотты:
– Укучылар… Сез барыгыз да ошбу сынауга ?итди карап, сынамышларны измич?, сытмыйча, вакытында тапшырдыгыз… – Каракны? эчке хал?тен сынау ?чен, укытучы озын-озак тукталыш ясады. – Тикшер?не барыгыз да намус бел?н ?тте. Б?тен камыллар… мин таратканча, бертигез булып чыктылар. «Арада ч?нчи бармак х?тле ген? озыны бар» дип, мин юри ?йттем. Безне?, сезне? арада караклык, кеше ?йберен? кул салу, урлашу кебек капиталистик ??мгыятьк? хас гад?тл?р булырга тиеш т?гел. Шулаймы?
?сл?ренн?н гаеп алынуга шатланып, тынычланып калган укучылар: «Н?къ шулай», – дип, берд?м р?вешт? кычкырдылар.
Белемле кешел?р бел?н шыплап тутырылган м?кт?п коллективында сер саклыйм дим?. Тарихчыны? х?зерге китапларда язылмаган ниндидер с?ер т??риб? уздыруы, ?мма д? л?кин каракны таба алмавы турындагы х?б?р директор колагына да барып иреш?.
– Ну, ипт?ш сихерчеме, к?р?з?чеме, шарлатанмы шунда, – дип башлый с?зен директор, ?и??че кыяф?те бел?н к?зл?рен ялтыратып. – У?ышлар кай тир?д?р?к, бур фаш ителдеме, б?реге янамы?
– Юк шул, Замир Яруллович, каракны? ?лег? бер ?ире д? янмый. Без, гаеплене эзл?п, олы ??н?ал к?т?реп, зур хата эшл?г?нбез бугай. Гаепле кеше мин ?зем бит.