Пляц Волі
Шрифт:
(З песні інтэрнаваных стральцоў Слуцкай брыгады.)
Ягонае пачуццё незвычайнай гульні разбілася з першым стрэлам…
Ранак — нібыта падмянілі: хмурна, золка, ветрана. З усходняй роўнядзі небасхілу як аграмадныя плыты сунуліся шэра-брудныя хмары, нізка завісалі над галавою, нібыта зачапіўшыся за дзіды векавух-елак.
Батальён залёг, чакаючы праходу Сіняўскім трактам частак 8-й дывізіі Чырвонай арміі, аб чым неаднакроць перадавала выведка.
Напачатку на дарозе ўзніклі цёмныя крэскі, затым сталі расці й ператварацца ў вершнікаў. Гэта была конная
– Чырвоныя! — зашапталі раптоўна шарагоўцы.
– Цішэй… Страляць толькі па маёй камандзе, — хваляваўся, бачна было, і камандзір Мацэля.
Коннікі — ужо ў метрах сарака, і нарэшце пляснула кароткае «Плі!» Цішыня ўзарвалася. Конь пад першым вершнікам даў свечку… Заляскалі-аглушылі новыя стрэлы, а Алесь тады нечакана зніякавеў, палец на курку нібыта скамянеў, не слухаўся.
«Стрэліць — у жывога…» — апякла млосная няпэўнасць, увушшу зазвінела, і адразу ж стала шкада сапсаванага патрона…
Застава, пакінуўшы на дарозе з дзесятак забітых і параненых, сыпанула назад.
– На другую пазіцыю — бяго-ом!!!
Шарагоўцы ўсхапіліся й кінуліся за Мацэлем. А той спланаваў правільна: як толькі ягоны звяз залёг перад невялікім кустоўем — метраў з пяцьсот паперадзе з'явіліся два бальшавіцкія ланцугі і паўколам кіраваліся да трох прыдарожных дубоў, з-пад якіх і сустрэлі свінцом заставу.
«Такі арыенцір, — думаў Мацэля, — не можа не кінуцца ў вочы».
На гэты раз случакі пачалі страляць ледзь не з тылу. І зноў Алесь не мог ажывіць свой палец, хоць перад ім усё бліжэй і бліжэй торкаліся ў прамерзлую зямлю гарачыя кулі. Застагнаў праваруч шараговец і прыпаў тварам да сшэрхлай травы, сціх. Алесь крануў яго рукою — маўчыць. Паспрабаваў перакуліць — і ўскрыкнуў у сполаху… Лоб чалавека быў разбіты, сподзіў і пакута на скрываўленым твары…
І тады ўнутры яго як штось абарвалася, лопнула. Ён схапіў вінтоўку, злавіў у проразі цэліка наступоўца, роўнага гадамі з забітым суседам, і паспрабаваў сцішыць дыханне. А сэрца, як на тое, моцна штурхала-білася ў грудзі, перашкаджала цэліцца. І ён наноў адшукаў таго ж чырвонаармейца, да болю прыкусіў губу — і стрэліў… Чырвонаармеец як натыркнуўся на штось нябачнае, паспрабаваў зрабіць яшчэ крок — і ўпаў на самым схоне дарогі…
Гэта была першая перамога. Ён нават не ўсвядоміў, як аціх бой. Узняў да неба заледзянелыя вочы: цяжкія плыты-хмары зніклі, усё роўна як панеслі ў свет убачаную бяду. І неба ўраз паглыбела, павышэла, як хтосьці зняў з яго даўкую хмарную запавесу. І раптам зацерушыў снег, мяккі, бялюткі — невядома адкуль…
Акрыленыя першым поспехам, случакі нешырокім фронтам — Грозаўскі полк злева, Слуцкі справа — пайшлі ў наступ. Значныя баі прагрымелі каля вёсак Садавічы, Быстрыца, Дошнава, Вызна, Лютавічы. Раслі не толькі страты, але й уменне, і мужнасць, і вера.
Яна і прывяла брыгаду зноў да Слуцка, дзе адбыўся жорсткі бой. Бальшавіцкі батальён быў разбіты, і абаронцы занялі горад. На іхні бок дзесяткамі пачалі пераходзіць чырвонаармейцы-беларусы — перад гэтым па іхніх частках распаўсюдзілі ўлёткі-агіткі.
Праз дзень у Слуцку сустрэліся з узводам, адкамандзіраваным БВК. Узначальваў яго Макар Краўцоў.
Уся гісторыя чыну — ад спісаў добраахвотнікаў да апісання баёў — адлюстроўвалася
Антон Сокал-Кутылоўскі
Як і чакаць можна было, Юрка Лістапад не забыў на пакінутую чырвонаармейскую «капыльскую» роту, насядаў на Жаўрыда:
– Там жа столькі зброі, а ў нас тры вінтоўкі на пяцёх, а яшчэ ж людзі збіраюцца…
– Дык што, яны табе так задарам і выкладуць усё? — толькі ўсміхаўся Жаўрыд.
– Урэшце ж, і сілаю адабраць можна, — не адступаў Юрка.
– Урэшце-зрэшце… Ты упэўнены, што там і запраўдна рота тая стаіць? — Жаўрыд быў непадступным.
– Якая размова тут… Фронт жа трэба пераходзіць, — занепакоіўся быў і капітан Чайка, камандзір Слуцкага палка.
На тым на колькі дзён разышліся. І раптам — перанімае каля складоў Жаўрыд:
– Ну, браце, выслалі выведку. Пацвердзяць звесткі твае — збірайся ў паход…
Не схлусіў тады Марылін прымак — стаяла ў Капылі рота чырвонаармейцаў, стомленых, адарваных ад сваіх злучэнняў.
Сталі рыхтаваць напад, ды напачатку — неспадзеўка. Капітан Павел Чайка аказаўся здраднікам. Праз знаёмага селяніна — дзеда гадоў пад семдзесят, выправіў ліст да «маскоўцаў» на той бок фронту, а ў лісце — апісаў пабудову і ўсе недахопы Слуцкай брыгады, апісаў падрабязна, дакладна (каму ж, як не яму, знаць было пра тыя недахопы?). Калі ж Рада прызначала камандзірам Чайку, капітан Сокал-Кутылоўскі выказваўся супраць, бо добра ведаў гэтага чалавека… Яшчэ напачатку 1919 года два месяцы папрацаваў Сокал-Кутылоўскі ў Слуцку пры Ваенным камісарыяце павятовым інструктарам агульнага вайсковага навучання. Чайка ж пры тым камісарыяце ваенным кіраўніком быў і выдаваў сябе за прыхільніка савецкай улады. І калі Сокал-Кутылоўскі прапанаваў яму кідаць бальшавіцкі камісарыят і падавацца за мяжу, Чайка падазрона адмовіўся, а пазней з падтрымкі слуцкага ваеннага камісара Лебедзя яго, Сокал-Кутылоўскага, злавіць і пад суд аддаць меціў.
Загад Рады Сокал-Кутылоўскі выконваць мусіў — ехаць у вёску Лютавічы па Чайку і выклікаць яго ў Слуцак. Алесь тады разам выбрацца падахвоціўся (усё ж не дужа блізкая дарога — ледзь не пад самую Вызну). Мінулі, помніцца, работніцкую Івань, пракаветнае Селішча, языкатыя Прыдзіркі, балацяное Жабчава, прысадзістыя Садовічы, а ў Лютовічах (стаіліся адразу ж за глыбакаватай Волкай) Алесь і высмеліўся:
– Бачыце, як назва выбіваецца… Не слуцкая яна нейкая… Лютая!
Прамаўчыць на гэта Сокал-Кутылоўскі, усміхнецца толькі журботна, затоена…
А здрядніцкі ліст Чайка колішняму начальніку — Лебедзю — перадаваў. І прыпісы пачуццёвыя зрабіў пра сваё «расчарованне» слуцкім супрацівам. Прапаноўваў Лебедзю тэрмінова выступіць супраць случакоў… Ды, дзякаваць Богу, прыфрантавы патруль дзеда-пасланца затрымаў і ліст той ад Чайкі перахапіў. Здрадніка арыштавалі й перадалі ў контрвыведку. Па палку погалас прабег. Жаўнеры нядаўняму камандзіру смяротнага пакарання вымагалі. Бачачы гэта, начальнік контрвыведкі паручнік Мірановіч (добры сябар Чайкі) дапамог арыштанту збегчы.