Пляц Волі
Шрифт:
І як падмянілі пасля гэтага Ціму, куды былая схільнасць да адзіноцтва дзелася? Завітаў да Пашкевічаў (па суседстве жылі), Рыгора, малодшага Янкавага брата, выклікаў:
— Помніцца, неяк з гарадскога камітэту да нас начальнік нейкі прыязджаў, у войска слуцкае запісваў… Дык мо падкажаш, як цяперака туды залічыцца? — І, ловячы суседава здзіўленне, дадаў: — Ты ж, пагаворвалі, сябар тога начальніка. То й падкажаш мо?..
«Начальнікам» тым быў Антон Борык, а пасябраваць адным з малодшых Пашкевічаў давялося яму ў 1919 годзе — на нямецкай зямлі. Борык —
Антон Борык кіраваў, да ўсяго, берлінскай канторай «Сіндыката Сапегі для Еўропы й Азіі», які распачаў работу ў 1920 годзе на Беларусі (яго заснаваў інжынер-лётчык, беларускі князь Станіслаў Леў Сапега). Сіндыкат меў сваіх прадстаўнікоў у розных краінах. Антон Борык запрашаў на працу свядомых інтэрнаваных беларусаў, выпісваў ім беларускія газэты, а карыстаўся пячаткай з выявай «Пагоні». Берлінская кантора сіндыката займалася фінансавымі і гандлёвымі пытаннямі, а таксама кансультавала ў юрыспрудэнцыі (магла нават прапанаваць дэтэктыва).
За інтэрнаванымі ў Нямеччыне салдатамі былой царскай арміі вялося сапраўднае паляванне. Міжнародная камісія ў Берліне намагалася сфармаваць з іх супрацьбальшавіцкае войска. Не драмалі й бальшавікі — маючы грошы і агітатараў, схілялі палонных на свой бок. Вось кіраўнік Беларускай ваеннай місіі ў Берліне Антон Борык з падтрымкі міністра ўнутраных спраў БНР (а ім стаў на той час Кузьма Цярэшчанка) і высільваўся, каб палонных беларусаў не адаслалі куды-небудзь у дзянікінскую ці Чырвоную армію. Быў закладзены «адзьдзел збліжэння палоненых беларусаў у Нямеччыне з родным краем» (Беларусаў на чужыне сабралася каля пяці тысячаў). А непасрэднае знаёмства Борыка і Пашкевіча адбылося пасля таго, як у прадстаўніцтве місіі атрымалі ліст з лагера «Зольтау» — просьбу накіраваць іхнюю дружыну на фронт у беларускае войска.
«Усе як адзін станем, а Родну Беларусь дастанем!» — запэўнівалі інтэрнаваныя.
Не мог пасля гэтага Борык не прыехаць у лагер! А пасля абодва знаёмцы і на Случчыну разам дабіраліся, гасцяваў Борык у Набушаве ў Пашкевічаў. І атайбаваўся ў тых краях — яго прызначылі начальнікам штабу Слуцкай брыгады. Пра гэтае «начальства» і ўзгадаў Рыгору Пашкевічу Плішка Ціма…
…- А дзе ж стралец той, каторы нашага снайпера… такім-та абазваў? — узгадаў раптам капітан Сокал-Кутылоўскі. — Гэта ж і яму падзякаваць трэба, і з ягонай дапамогі так проста ўсё вырашылася…
А калі Дзёміна адшукалі і прывялі да камандзіра — і твар, і постаць знаёмымі капітану падаліся.
– Дзёмін, кажаце?.. А сын у вас ёсць? — Сокал-Кутылоўскі злёгку прымружыў павекі.
– Да… А что? — занепакоіўся стары.
– Мікалай. У шаснаццатым прызвалі…
– Точно…
– Штабс-капітанам быў. Казанскі інстытут скончыў. Настаўнікам збіраўся стаць?
– Да-да… — Дзёмін-старэйшы нават язык ад нечаканасці высалапіў.
— В Казани тетка
І тады слуцкі капітан моцна абняў старога Дзёміна:
– Служыў я колісь з вашым сынам, бацька!
– А где он?! — у старога раптам пачырванелі вочы, вусны задрыжэлі.
– Пра гэта я ў вас спытаць збіраўся… Ня ведаю… — і Сокал-Кутылоўскі яшчэ раз абняў зніякавелага Дзёміна.
Слуцак падаўся згвалчаным — бруд, бітае шкло на вуліцах, смецце… І на жыхароў сполах найшоў — у вокны глядзець баяцца. Але праз дзень пачалі ажываць. Загаманілі дворыкі…
Полк начаваў у ягонай Цароўцы. На ўездах выставілі каравулы. Да сябе ў хату Алесь запрасіў Бусла, Жылку, Харытончыка, яшчэ колькі хлопцаў і, канешне ж, Лістапада — ён ужо амаль братам родным стаў.
У двор заходзілі цёмначы — пад ногі з гыркатам кінуўся адвязаны Рыжык ды, абнюшкаўшы, замянцеліў хвастом.
Дзед абрадаваўся, маці адразу ў слёзы… Затым устрапянулася, зніякавела:
– Вой, а чым гэта пакарміць вас? — і да печы, высыпала з чыгунка на стол адваранкі — бульбы неабіранай, у міску смятаны плёхнула: — Памачайце во, а я зараз яешню спяку… — І нібыта ўжо апраўдваючыся: — Абшалёсталі ўсё раквізіччыкі…
Пасля падсела бліжэй (дзед ад прыпечку не адыходзіў), усміхнулася, на іх гледзячы.
– Не турбуйцеся, цётка, дома ўсё смачна, не ад'есціся… — бадзёрыўся Бусел.
– Ды ўжо ж асмакоўвайцеся, чым ёсць… І калі ж гэта, дзеткі, усё ўціхне? Жыткі ж аніякай… Лацьвей цяперака бязлюднікам — як той Буба — жыць у зямлянцы, і ні чуць, і ні бачыць нічога…
– Ну чаго разгорнілася так? І горшае бывае! А ён жа не выскрабак (гэта пра Алеся), не адно кніжкі чытаць яму… Вунь як да неба скочыў! — падаў голас і дзед.
– Праўда, мама… Ты не турбуйся так… Штодня мы амаль і з бацькам бачымся. А пра Бубу ты ўспомніла — дык і ён жа ў брыгаду прыйшоў! Цяпер і яго кавальскія рукі патрэбны.
– Дык ужо ж глядзіце там… — маці, адчуў, вось-вось зноў заплача…
А пад раніцу і бацька прыехаў. Перадрамаў з гадзіну — і зноў у дарогу зазбіраўся. Пры брыгадзе дзейнічаў медыцынскі адзьдзел. Раненых большала, і патрэбна было клапаціцца пра шпіталь і абслугу. Непярэліўкі і з медыкаментамі…
Заспеўшы сына з Лістападам у мыцельніку, абняў абодвух — і агаломшыў:
– У медычкі да нас і Люда з Марыяй запісаліся… Як я ні ўгаворваў, не перадумалі. Што рабіць — я й ні ведаю нават…
На месцы гарадскога рынку яны чакалі агульнага збору, спрабавалі жартаваць, грэліся каля наспех скіданага агеньчыка — балазе дошак ад разбітых лаў і сталоў было ўдосталь. Хмурна наўкола, волка. Ужо колькі разоў спрабаваў зацерушыць снег.
І раптам:
– Дзядзька Антон, ці вы гэта?!
Трое мужчын — як па камандзе — сталі. Адзін з іх, ніжэйшы ростам, у густой барадзе, звёў бровы і прастуджана прахрыпеў:
– Жылка, убрыкні цябе кама-а-ар! І ты тут! Дай я цябе пацалую…