Сутарэнні Ромула

Рублевская Людмила

— Ведаце, некаторы час маім падначаленым быў Ластоўскі, яго таксама саслалі, — Корб-Варановіч сумна ўсміхнуўся. – Я тады яшчэ не перагарэў, напісаў заяву на звальненне… Не хацеў працаваць з ім побач.

— Разумею… — апусціў галаву Алесь.

— Дзіўна, — да Корб-Варановіча вярнуўся з’едлівы тон. — І вам болей не хочацца адправіць мяне ў накаут?

— Гэта і без мяне ёсць каму тут рабіць, — адказаў Алесь, і абодва горка засмяяліся.

— Чым гэта скончыцца? – раптам вырвалася ў Алеся. — Чаму так усё?

— Т-с-с… — прашыпеў Корб-Варановіч. — Ад такіх пытанняў адразу намагайцеся пазбавіцца. І ў думках, і ў размовах. Табу! Пасля… тыя, хто выжывуць, пачнуць шукаць адказы. Я спадзяюся – што пачнуць… Магчыма, вы будзеце сярод іх, Алесь. А для мяне ўсё скончана. Я адсюль не выйду.

Вяжэвіч зразумеў, што пярэчыць і суцяшаць не выпадае. Суразмоўца проста ўпэўнены ў тым, што гаворыць.

—

Я – як вы з сябрамі і прадказвалі – іду ў іх як вялікадзяржаўны шавініст, а заадно агент японскай разведкі. А вы? Нацыянал-фашыст? Агент дэфензівы? Што ж… У мяне ў бараку быў выкладчык лаціны, які прызнаўся на допыце, што ён агент Карфагену і Вавілонскага царства. Каму справа? Трэба ўсвядоміць, што адпаведнасць нашых прызнанняў ісціне і шчырасць нашых раскайванняў насамрэч не маюць ніякага значэння. Мае значэнне толькі колькасць выкрытых ворагаў і “расколатых” вязняў. Вы чулі, Вяжэвіч, што новы кіраўнік беларускага НКУС Берман загадаў, каб тут кожны дзень вымагалі прызнання ад аднаго-двух арыштаваных? Любымі сродкамі. Так што адзінае, што магчыма ў такой сітуацыі – пацягнуць за сабой паменей людзей.

Корб-Варановіч раптам зайшоўся ў прыступе пакутлівага кашлю, і Алесь зразумеў, які суразмоўца насамрэч выснажаны і змучаны. На адной фанабэрыі трымаецца… Вось жа – у карцэр загрымеў. А можа, гэта называецца пачуццё годнасці?

Тут такога панятку няма.

Былы дацэнт перастаў перхаць, дыханне вырывалася з ягоных грудзей з нядобрым свістам. Але Варановіч не рабіў нават спробы прыўзняць з халоднай вады пасінелыя ногі.

— Слухайце, Алесь… У нас мала часу, і калі ўжо ўдалося хоць крышачку выйграць яго ў гэтых… Я павінен распавесці… тым болей шанец у вас сапраўды ёсць – ваш бацька на добрым рахунку ў наркамаце, я ведаю… Бо тое, што я мушу расказаць, закранае і вас. Вы – Вяжэвіч. Вы з Ройна.

— Ды я сто гадоў у тым Ройна не быў! – запярэчыў Алесь.

— Не важна… У вашай сям’і захоўваецца палова старажытнага срэбнага кубка…

— Адкуль вы ведаеце? – падазрона спытаў Вяжэвіч.

— У маім родзе таксама захоўваецца такая палова. Пацір, рассечаны мячом і аддадзены нашым продкам на захаванне. Насамрэч гэта – ключ… Ключ ад той самай таемнай царквы, пра якую ўсе пыталіся.

— І… дзе яна? – схаладнеў Алесь. А раптам стукач – не толькі Калатай, але і дацэнт, дакладней, прафесар? З чаго б такая шчырасць? Але Корб-Варановіч цвёрда адказаў:

— Прабач, я не скажу табе, як туды патрапіць. Не ў тым мы месцы, каб грузіць адно аднаго небяспечнымі звесткамі. Усё роўна што валіць свае куфры з уласнага прабітага чоўна на іншы, у якім не меншая прабоіна. Але нехта яшчэ павінен ведаць… маю гісторыю… Я не хачу зносіць яе з сабой у магілу. Сябру было б распавесці цяжэй… А вы і так пра мяне немаведама што думалі, якія ўчынкі прыпісвалі… Вас не ўразіць ніякае маё злачынства… Чакай, праверу, як наш сябар пачуваецца.

Дацэнт прайшоўся, хлюпаючы босымі нагамі па вадзе, да Калантая, што мірна прытуліўся да сцяны, памацаў…

— Дрыхне…

Забраўся на свой цурбанчык, правёў рукамі па твары.

— Проста слухай і нічога не пытайся. Я зараз скажу… пакуль магу… І болей да гэтай тэмы мы ніколі не вернемся, нават калі і будзе магчымасць. Гэта было ў 1919 годзе. Клецк пераходзіў з рук у рукі, я быў то чырвонаармейскім упаўнаважаным, то настаўнікам мясцовай гімназіі, то “старэйшым ваўкалакам” у атрадзе Карыбутовіча… Што вы так на мяне глядзіце? Апрануў мундзір месяцы на тры… Лаўрын Карыбутовіч мог завабіць. Распавядаў пра ВКЛ, пра дух беларускай вольнасці, пра аднаўленне Беларусі ад мора да мора… Марку трымаў, маўляў, “ваўкалакі” – гэта вам не савінкаўцы і не балаховічаўцы, а высакародныя беларускія ваяры, абаронцы простага люду. Але аднойчы я даведаўся, што некалькі чалавек з нашага атрада, а там жа шваль усялякая прыбівалася, самавольна спрычыніліся да пагрома, што ўтварыла іншая банда… А я гэтую жывёльную нянавісць да іншаверцаў проста не зношу. І на месцы Карыбутовіча расстраляў бы паганцаў, як толькі даведаўся. А ён проста адчытаў іх… Нешта тлумачыў пра талерантнасць у новым Вялікім княстве, якое абавязкова будзе створанае… Вядома – не хацеў аслабляць атрад. Але ягоныя высокія словы назаўсёды страцілі для мяне прывабнасць. Я сышоў ад тых “ваўкалакаў”… Пасля на нейкі час паверылася, што пры бальшавіках магчыма нацыянальнае адраджэнне. Марына нарадзіла… А ў атрадзе Карыбутовіча мяне лічылі дэзерцірам. Асабліва пагарджаў мною Марынін брат, Сяргей Паўлючыц. Яму было сямнаццаць, усе рэвалюцыі свету трымаліся менавіта на такіх юнаках… Ён шчыра верыў ва ўсё, што прамаўляў Лаўрын, і не даваў веры таму, што магло збіць з яго атамана німб. Сяргей з Марынай разам гадаваліся, і жонка вельмі ім даражыла. Апекавалася амаль

па-мацярынску. І вось, калі ўжо ўсталявалася савецкая ўлада, і я на нейкі час пераехаў з жонкай і дзіцем у Ройна, вядома, каб быць падалей ад сведкаў, якія маглі здаць мяне ЧК, да мяне ўночы, крадма прыйшоў Сяргей… Каб не безвыходнае становішча – нізавошта не наведаў бы здрадніка. Але іх засталіся шасцёра з атраду, яны аказаліся якраз у маіх ваколіцах, і іх абклалі, як ваўчыную зграю, а ў іх меліся параненыя… Сяргей неяк чуў мае разважанні пра родавыя таямніцы, пра старажытныя дакументы, якія я знайшоў, звесткі пра таемны храм, у якім хаваліся інсургенты — Варановічы… Чуў, як я зачытваў легенду, якую меркаваў уключыць у будучы зборнік… Карацей, ён запатрабаваў, каб я адкрыў ім шлях у падземнае сховішча. Дарэмна я папярэджваў, што гэта небяспечна, што ў тым сутарэнні гадоў пяцьдзесят ніхто не быў, ад часоў апошняга паўстання, і механізм, які адкрывае дзверы, можа быць папсаваны… Ён абазваў мяне баязліўцам. Пагражаў, што прывядзе ўсіх сюды, яго сястра абавязкова іх схавае. І я… навучыў яго. Я хацеў, каб ён сышоў… Каб усе яны пакінулі нас у спакоі. Раз і назаўсёды. Ён паабяцаў гэта – нават у выпадку няўдачы са сховішчам. І я даў яму ключ… Разумееце, каб адкрыць дзверы, патрэбны цэлы кубак… Тады яшчэ я не ведаў, дзе можа захоўвацца другая палова. Ды і каб ведаў – застрэліўся б, не пайшоў да Вяжэвічаў. Але нашы продкі дарэмна былі ўпэўненыя ў непаўторнасці кожнага свайго вырабу. Не так цяжка было сагнуць з мосенжу нешта падобнае да падстаўкі таго паціру, дакладна тых самых памераў. Сам я дзверы не адмыкаў, не да таго было, толькі месца знайшоў. І ніхто ў цэлым свеце болей пра гэтае месца не ведае. Я ўручыў яшчэ Сяргею трохі прыпасаў і пастараўся выкінуць гэты візіт з галавы. Я быў пэўны, што дзверы яны не адчыняць.

Я мог пайсці праверыць іх сховішча назаўтра… Праз дзень… Праз тыдзень… Але я не пайшоў. Марына ляжала з бранхітам, маленькі Паўлік патрабаваў догляду… Новая ўлада апантана шукала ворагаў, а мы ж былі “быўшыя”. Нашчадкі граф’ёў. Адсочваўся кожны крок. Я меў некалькі непрыемных візітаў да чэкістаў. Хаця… ніякія апраўданні тут не дарэчы.

Праз месяц Марына папыталася, ці не чуў я штосьці пра Сярожачку. І я сказаў – “Не”. Узяў кошык для грыбоў дзеля апраўдання вандроўкі і адправіўся... туды, дзе сховішча.

Яны ўсё-ткі адчынілі дзверы… Замураваны князь адгукнуўся на іх просьбу. Але выйсці назад не змаглі. Яны дасюль ляжаць там разам з таямніцай нашага роду. І ляжаць будуць павек. Так, я ведаю, што мусіў іх выцягнуць, пахаваць па-хрысціянску… Хаця б забраць іхнія дакументы… Але я… не змог. Учыніў, як апошні баязлівец – замкнуў сутарэнне і сышоў.

Я нікому нічога не сказаў, тым болей жонцы. Ці мала чалавек гінула ў тых віхурах? Але мне цяпер паміраць з гэтым. Святара тут не прадугледжваецца, так што… Вось мая споведзь. Калі выйдзеш адсюль, раскажы ўсё Марыне. Так, гэта жорстка… Але хай яна ведае, што жыла ўвесь гэты час з нявартым чалавекам. Ёй будзе лягчэй перажыць маю смерць і знайсці сваё шчасце з іншым. Будзе каму па-хрысціянску спамянуць загінулых. А калі яна мяне прабачыць – маёй душы будзе так лёгка, як не было тут, на зямлі. Бо я ўжо амаль дваццаць гадоў уяўляю сабе, ледзь не штоночы, як яны там паміраюць…

Корб-Варановіч зноў закашляўся, і Калантай заварушыўся, неўразумела азірнуўся, стаў на ногі… Ён быў малы, лысы, мокры і разгублены.

— Ну ты, браце, і спіш! – удавана весела прамовіў дацэнт, здушыўшы кашаль. – Сеў проста ў лужыну – і захроп. Тут такія парушэнні дысцыпліны праходзяць?

Калантай злосна азірнуўся на Вяжэвіча, на былога сябрука, на ўласныя мокрыя штаны… Пацёр шыю… І адчайна застукаў у дзверы, увесьчасна кідаючы позіркі на Корб-Варановіча, нібыта чакаючы, што той зноў яго ўкладзе спаць.

У камеру ўварваліся трое.

— Ты, і ты! – чарнявы вартаўнік тыцнуў пальцам на Калантая і Вяжэвіча, – На выхад! А ты, контра, сядзець! – раўнуў у бок Корб-Варановіча.

Былы дацэнт і ягоны былы вучань не развіталіся нават позіркамі. Няхай каты застаюцца ва ўпэненасці, што шавініст і нацыяналіст па-ранейшаму варагуюць.

Турма жыла сваім нялюдскім жыццём, напоўненым болем, нянавісцю і крыкамі. Калантая павялі далей па калідоры, а Вяжэвіча ўпіхнулі ў маленечкі пакой справа. Кінулі чаравікі, чыстую кашулю, пінжак… Нават кальсоны. Прынамсі, падлога тут была сухая, і замест цурбаноў – нары… Алесь з задавальненнем расцёр знямелыя ногі. Пераапрануўся, абуў чаравікі – якраз па памеры… Прайшла гадзіна, дзве… На якое кола дантава пекла яго кінуць далей? Дзверы расчыніліся, вязня зноў некуды павялі, цяпер ужо на другі паверх. Тут былі не камеры, а кабінеты. Зноў допыт? У пакоі, утульным, цёплым, нават з парцьерамі на закратаваных вокнах, з паркетнай падлогай і ляпнінай на столі насустрач падняўся з крэсла турэмны лекар.