Я з вогненнай вёскі...
Шрифт:
Другая экспедыцыя ішла летам. Гэта, па-мойму, ужо ў сорак чацвёртым. Летам ужо мы сядзелі ў тайніках. Прышоў з партызанскага атрада Арлоўскі, помню яго фамілію, выступіў перад насяленнем і расказаў, як строіць гэтыя тайнікі. Пастроілі мы тайнікі. Каждая сям'я строіла сабе тайнік. Штоб можна было толькі сесці ўсёй сям'ёй. Зразалі дзірванкі акуратненька. Абчэрціш так вось квадрат. Дзірванкі клалі, пясок увесь выкапвалі, каб можна было сесці, яму такую выкапвалі. У карзіны пясок, аднасілі далёка і пад мох хавалі. Немцы ўжо ведалі, што такія тайнікі сушчаствуюць, і, калі ішла экспедыцыя, яны шукалі. Гэта ўсё мы шчацельна маскіравалі: пясок, потым
Другая экспедыцыя калі ішла, у нас быў тайнік. I Кухаронак такі жыў, і Чагак. Яны з Боркавіч. Удраўшы былі ад немцаў у парцізанскую зону. Ішоў гэты Кухаронак па лясу і якраз найшоў на нямецкую цэп, на экспедыцыю, на самых на немцаў напаў. I расцяраўся, ну, і назад, бягом у свой лагер. А немцы толькі засмяяліся, таму што яны зналі, што з усіх канцоў усё ацэплена, тры цэпі ішлі.
Ён адразу як прыбег — замахаў: «Немцы ідуць!» Мы тут касцёр пагасілі, які быў… Зямлянка ў нас навярху была, як адкрыта жылі. I мы адразу ўсе ў тайнік. Як толькі ў свае тайнікі ўлезлі… Такую дзверку дзелалі на завесах, палачкай падпіралі і ўлазілі туды. Ляжаш і нагамі туды ўсунешся… Усе ў тайнікі ўлезлі, і тады за гэтую палачку возьмеш і апусціш. Прышлі немцы, зямлянку ўзарваліі Мы разгавор чулі нямецкі, вешчы якія былі — яны разбрасалі. Прайшлі па самаму нашаму тайніку — хруп-хруп-хруп ветачкі пад нагамі ў іх…
Мы гэтыя тайнікі рабілі так шчацельна, што было там нас тры сям'і, усе ведалі прыблізіцельна, дзе чый тайнік, а часамі самі не маглі знайсці, штоб падняць гэтую дзверку. Адзін у аднаго.
I вот Кухаронак, кагда прайшла гэтая экспедыцыя, ён першы вылез з тайніка і рашыў прыйці даць нам сігнал, што немцы пайшлі. I знаў, дзе наш тайнік, і не найшоў. Слышым, ён ходзіць, кліча нас па фаміліі, вызывае, што немцы, значыць, прайшлі, а мы не верым: а раптам немцы заставілі яго паказаць наш тайнік. А патом прыпаднялі дзверку, паглядзелі праз шчэль, што гэта Кухаронак адзін, ніякіх немцаў няма, і мы вылезлі самі.
А Чагак не ўспеў тайнік зрабіць поўнасцю, ён яго замаскіраваў, а дзверку гэтую, на завесах, праз каторую нада ў тайнік лезці, ён не ўспеў зрабіць. Пагэтаму яны ўскочылі ў тайнік усе, ялушачку ўзялі ў рукі, селі ў гэтую… Ну, чалавеку толькі каб сесці… I ялушку гэтую бяруць. I дзяржалі. Дык яны ні жывыя ні мёртвыя сядзелі, усё відзелі праз гэтыя веткі. Сядзяць і відзяць, як немец дайшоў, пачці ўжо вот-вот нагой устаць, астанавіўся, пасматрэў. Яны ўжо ўсё, гаварылі, падгатовіўшы былі: еслі ўжо немец стане — ён абваліцца ў іхнюю яму, дык яны какія-то там вяроўкі падгатовілі, каб адразу яму рот закрыць, штоб ён і не крыкнуў і не піснуў…
Так мы дзве экспедыцыі і прасядзелі…
Як Красная Армія прыйшла, дык усе ўзрослыя пабеглі ад радасці, а нас, дзяцей, пакінулі, а мы сядзём і не ведаем, што рабіць. Празднуюць тамака ўзрослыя, салдаты гавораць, што многа прайшлі, а толькі тут мірнае насяленне ўстрэцілі. Усё было ўсюды папалена.
Часа цераз два ўзрослыя вазвраціліся
Палююць на людзей, забіваюць цэлыя вёскі, і раптам… Дзяўчынка, лежачы сярод трупаў у сваёй хаце, чуе:
— О, пахне хлеб, цёплы! Даставай яго а печкі, а то я галодны, як звер!
«Як звер!..» Гаворыць, але сам, мабыць, усё яшчэ лічыць, што толькі апетыт у яго «звярыны». А сам ён чалавек, нават — «звышчалавек». Той, каго са зверам нельга параўноўваць, — пакрыўдзіш звяроў.
I зноў — услед за вогненнай людской памяццю — вернемся у тое жудаснае мінулае, якое для ўсіх нас звяры-паляўнічыя ў фашысцкіх мундзірах хацелі зрабіць самой будучыняй. Паўсядзённай рэальнасцю гатовы былі зрабіць для мільёнаў людзей.
Расказвае Ганна Андрэеўна Яцкевіч з Кандратавіч Лагойскага раёна.
«…Быў мой, але цяпер яго нямашака, майго чалавека. Ён хаваўся з хлапчуком малым. Прыйшоў дамоў, лёг спаць. Дождж пайшоў. Я пайшла картошкі ў ямцы дастала — во так недалёка. Вылезла з ямкі, паглядзела — нігдзе нікога нямашака…
А тут быў мужык адзін, інвалід, едзе ён конна і кажа:
— Кідай картошку — мы ўжо акружаны.
Я ўскочыла ў хату ды кажу на яго… Ён спаў, і малое дзіця з ім, хлопчык, цяпер ён ужо ў арміі. Быў у арміі, а цяпер ужо адслужыў, дома. Дык я да яго, з калыскі хваціла, ды такі платок бальшы быў — на яго, абхінула. А тады яшчэ была дзевачка, і большы хлопчык, і муж ужо. Яны хаваліся з лошаддзю, дык цяпер на печ узлезлі — грэліся ўжо. Кажу ім, што злазьце з печы, што мы ўжо акружаны. Ён саскочыў з печы. I гэты хлапчучок большы. I кінуліся мы ў гэты бок — будзем хавацца недзе. Аж тут ужо акружаныя мы…
Адтуль мы ўжо ў сваю кварціру прышлі. Што ж будзем рабіць, дзе хавацца? Яшчэ сусед прыйшоў адзін:
— Што ж будзеце рабіць?
— Не ведаем, куды ўжо кідацца, ужо акружаны.
Прышла суседка, таксама пытаецца, што мы рабіць будзем.
— Нічога, — кажу.
Падпаліла ў печы, уставіла гаршчок картошкі… А нашто яна мне?.. Ужо без памяці я. I пайшлі яны, сусед з суседкай. Узялі машынку [23] і пашлі — таксама ў печы падпальваць.
23
Крэсіва.
Потым муж глядзіць праз акно — так у вёску, а потым кажа:
— Ну, баба, будзем уцякаць: ужо ідуць немцы адтуль і гоняць народ.
Тады мы ў гэты бок… Было яшчэ акно прыстаўлена, дык ён выняў тое акно — кулаком во так выбіў, ды гэтага хлапчука малога… Сам вылез, а тады гэтага хлапчука малога ўзяў і перад сабой… Тут сад быў бальшы, пад школу, дык ён у гэты сад. А я яшчэ паглядзела цераз акно — ужо нікога няма, хата расчынена… I пашлі мы ў гэты сад, а тады ў лес. Ён выткнуў галаву:
— Нікуды ўжо ў лес няма як. Ужо хата гарыць. Ну, дзе дзецца?
I там ужо немцы стаяць, дзе я брала картошку, пры гэнуй яме. I тут немцы, і там немцы. Дык ён і будзе казаць, мой муж:
— Няма нам кудыўжо ўцякаць…
Лазіна была такая бальшая, і маленькія адростачкі гэтай лазіны. I мы туды ўчацвярых — два хлапчукі, і гэтае малое, дык мы яго калышам на руках, каб ён не плакаў. А большы во так ніц, сагнуўшыся, пры нас. А дзевачка большая — тая ад нас… Тут жыта было. Хацела на лог, дык па ёй стрэлілі, і яна ў жыта.