Залаты бог

Караткевіч Уладзімір Сямёнавіч

І дадаў даволі сумна:

— Я зрабіў шмат. Але часам думаю: адно зрабіў. Усмешку… Ды хіба гэта я?

Ішлі моўчкі.

— Твая праўда, — сказала маці. — Які там рай?! Трэба вось так, як ты, застацца. Глядзі, гола як. Каму ад гэтага ўсяго лёгка? Хіба што падумае тут чалавек. Дый тое, ці аб жывым? А ў нас замест каменняў мята, падтыннік, мокрая трава. Бузіна спіць. І салоўка спявае… У нас на Беларусі, у нашым наваколлі, сын, калі маці памрэ, мосцік робіць з дубовай плахі. Праз ручаіну.

І імя часам на бакавіне плахі выража. Хтось пройдзе — прыпыніцца. "Вось, — падумае, — мосцік ляжыць. Памерла, значыць, нейкая жанчына". Нават хоць і дабром не ўспомніць, а ног не намочыць.

— Не трэба вам пра гэта.

— Трэба… Баюся я… Мне зараз што? Мне зараз толькі б унукаў, а там і — мосцік. Не помніка мне трэба, не слоў іхніх, не той жанчыны. Мне б простую дзеўку, каб спакойнай была. Не чужую, не нядобрую… Мосцік…

— Кінь, Тэкля, — упершыню на "ты" сказаў скульптар. — Іншыя яны людзі.

Вяртаючыся назад, яны ўбачылі яшчэ асветленыя вокны пакоя скульптара. Значыцца, госці не разышліся. А паварочваючы за рог дома, якраз туды, дзе сцежка бегла між сініх кактусаў і блакітных агаў, дзе мяшалася з ценямі месячнае сяйва, пачулі — зусім блізка — два галасы.

…Дарэмна цямнелі ад слоў маці яго вочы. Словы не дапамаглі. Словы, магчыма, нават штурхнулі.

— Чаго ж ты не пайшла са мною тады? — спытаў ён.

І голас Агаты адказаў:

— Я не магла…

Скульптар і маці застылі без змогі пайсці. Яны — адначасова — зразумелі, што выявіць сябе — позна. І таму яны адступалі, міжвольна падслухоўваючы, адступалі павольна-павольна, больш за ўсё баючыся, як бы не наступіць на галінку, на хрусткі панцыр мідзіі, на струк гледычыі.

— Я не магла… Але я кахала цябе.

— Няпраўда. Ёсць такія жанчыны… ці не задужа інтэлігентныя. — Сын гаварыў спакойным тонам, але з нейкім слабым клёкатам у глотцы. — Яны лічаць, што жыццё прапала, калі не было ў ім мужчыны-хлопчыка, бязмерна закаханага, пяшчотнага, здатнага на смерць за яе… Выходзяць замуж яны, канечне, не за такіх. Для гэтага ў іх душах… не, не табліца лагарыфмаў… звычайная лічыльная машына.

— Валерый…

— Ты слухай. Досыць ужо я слухаў цябе… Але над японскім сервізам плакаць не будзеш. Вось яны і шукаюць, як бы танней абярнуцца… Каб потым, у старасці, прыемна паплакаць над шкатулкай з лістамі: "Было, да жыццё не звяло".

Цiха, лiтаральна дзюйм за дзюймам, яны адсоўвалiся ад блакiтных зараснiкаў, а сын усё казаў, i гнеў, якi гучаў у яго голасе, не мог падмануць мацi.

— А ім начхаць на… Яны не яго любяць, а любяць свой сум, сваю гэтую гульню. "Ах, як мяне кахалі!.. Якое яно было!.."

— Яно сапраўды было, — непарушальна-спакойным тонам сказала яна.

— Было? Яны, такiя, чулi, што чалавеку патрэбна мець i вялiкае няшчаснае каханне. Яны здатныя на яго, але набываюць на ўсякi выпадак i такое:

Для калекцыi.

І тут яна засмяялася. У маці пахаладзела ў грудзях. Яна магла сабе дазволіць смяяцца. Значыць, была ўпэўнена.

— Пагавары, любы, — сказала яна. — Пагавары. Я ж разумею цябе.

— Нiчога ты не разумееш. Не разумееш, што такое "ў калекцыi" не варта i гразi, калi не кахаеш сам, калi сам не аддаў усяго.

У голасе яго гучала нешта гаротнае, безнадзейнае і страшнае. Ён казаў страшныя рэчы, але маці ведала: дарэмна.

— Дарэмна, — сказала Агата. — Ты ж ведаеш: табе лепей за ўсё са мною.

— І што?

— А мне — з табою, — проста сказала яна. — Ёсць ноч і дзень. І словы дня не прыдатныя для ночы. Памятаеш, як я "хавалася" за табою… Вось так… Кажы не кажы, а гэта было. І ты казаў, што валасы мае пахнуць дурманам, і падбіраў гэта слова на ўсіх мовах: "дурнап'ян", "лема"…

— Ах, як кранаюча, — сказаў ён. — Толькі досыць. Я табе не хлопчык. Даволі.

Маці адыходзіла далей і далей, але і галасы, відаць, мацнелі.

"Не, — думала яна. — Не… не досыць табе, сыне… Не".

— Ты ведаеш, — гаварыла Агата, — ты нiкуды не пойдзеш. Мой, кажу я, i гэта значыць, мой: А я — твая: Бо мне хочацца плакаць, i калi ты мяне цалуеш: I з табою адзiным хочацца быць пакорлiвай.

Маўчанне. Потым яе голас:

— Даруй… Я ж была з табою… І заўсёды буду… Як ты хочаш — так і будзе.

— Я ўжо хацеў. А ты прапанавала мне быць не жонкай, а… каханай. Вельмі мне гэта прыемна было.

— Ты занадта сур'ёзна глядзіш на такія рэчы… Скажы, было так, каб я не хацела быць з табой?.. Я шукала цябе. Я кахаю цябе… Заўсёды…

І тут мужчына раптам выбухнуў стрыманай, але таму яшчэ больш знішчальнай ярасцю:

— Ты, па-мойму, больш хацела грошай, кватэры ў сталiцы, убораў, вернiсажаў. Ты прабач ужо. Я не мог даць гэтага. Я быў бедны. Але я быў малады. У гэтым было маё багацце.

Ярасць афарбавалася іроніяй:

— Цяпер я не такі, як іншыя, усе глядзяць мне ў рот, нібыта ў мяне адтуль… алені скачуць.

— Бедны мой, — з неймавернай шчырасцю сказала яна. — Я не хацела, не хачу цябе мучыць… Дурнятка маё.

— Каб ты толькі ведала, які я стары, — сказаў ён. — Усё, што я прыдбаў — нуль, бо няма мяне ранейшага. І тут я спатрэбіўся табе… горшы.

Галасы раптам абарваліся. Магчыма, іх заглушыла мора, магчыма, проста так.

"Як ён яе любіць, — думала маці. — Божа, як любіць."

Скульптар маўчаў-маўчаў i раптам злосна кiнуў палку ў калючыя зарасцi.

— Я не люблю яе: Такому хлопцу трэба танюткую, велiкавокую дзяўчыну. Падзвiжнiцу. Добрую. Каб даравала ўсе ночы, што ён у лабараторыi, каб любiла. Каб ганарылася iм; шчаслiвая была, калi прыйдзе, стане, галаву ёй на каленi пакладзе i ёй адной скажа: "Ларыса, ратуй мяне". I нiхто больш ведаць не будзе: Адна яна.