БЕЛАРУСЬ УЧОРА І СЯНЬНЯ

Касяк Іван

У 1960 годзе ў Мэльборне выйшла з друку гістарычная аповесьць У. Случанскага (Шнэка) «Драбы». У Адэляідзе выдрукаваныя дзьве кніжкі вершаў Янкі Ролсана (Цьвірка): «Кліч» і «З глыбін мінулага жыцьця».

У 1950-х гадох невялікая група беларусаў у Пэрце (Заходняя Аўстралія) заснавала арганізацыю Згуртаваньне Беларусаў у Заходняй Аўстраліі, якая ладзіць беларускія нацыянальныя сьвяткаваньні.

У Заходняй Нямеччыне пасьля выезду ДП і эмігрантаў у іншыя краіны на пастаяннае пасяленьне па 1951 годзе толькі невялікая колькасьць беларусаў засталася жыць на мейсцы. Гэта былі некалькі грамадзкіх дзеячоў і некалькі сотняў інвалідаў вайны, працы, а таксама семьі са старымі і хворымі. Грамадзкія дзеячы разгарнулі энэргічную беларускую дзейнасьць. Сярод іх надалей існаваў падзел на прыхільнікаў БЦР і БНР, яны ўтрымлівалі

сувязь з кіраўніцтвамі гэтых установаў, якія пазьней пераехалі ў іншыя дзяржавы.

15 сакавіка 1953 году ў Штутгарце быў арганізаваны Беларускі Камітэт Сацыяльна -Праўнай Апекі (БКСП Апекі), старшынёй якога была Надзея Касмовіч. Гэта ўстанова была агульнай панадгруповай. Мэты яе былі: абарона правоў беларускіх эмігрантаў у Заходняй Нямеччыне перад нямецкімі дзяржаўнымі ўладамі і прыватнымі прадпрыемствамі і ўстановамі; матар'яльная дапамога найбольш патрабуючым беларусам і іх семьям.

БКСП Апекі супрацоўнічаў з установамі Гэнэральнага сакратара Арганізацыі Аб'яднаных Нацыяў па справах бежанцаў, з міжнароднымі харытатыўнымі і рэлігійнымі хрысьціянскімі арганізацыямі, якія дапамагалі бежанцам, з Нямецкім Чырвоным Крыжам і з беларускімі арганізацыямі ў вольным сьвеце, асабліва з Аб'яднаным Беларуска -Амэрыканскім Дапамаговым Камітэтам у ЗША з сядзібай у Саўт-Рывэры. Пасьля ліквідацыі ІРО, ад 1953 году, БКСП Апекі на працягу дзесяткаў гадоў супольна з Дэлегатурай БЦР дапамагаў беларусам у Нямеччыне ў атрыманьні належнай пэнсыі, сацыяльнай і матар'яльнай дапамогі.

Для інфармацыі і дакумантацыі аб апошніх дзяржаўных падзеях на Беларусі БЦР апублікавала ў 1954 годзе кнігу «Другі Усебеларускі Кангрэс», якая была шырака распаўсюджаная па краінах вольнага сьвету.

3 кастрычніка 1954 году выканаўчы ворган БЦР прызначыў Касмовіча старшынёй дэлегатуры БЦР на Нямеччыну, а наступна і на Эўропу.

27 кастрычніка 1954 году паўстала арганізацыя Беларускі Вызвольны Фронт (БВФ). Палітычнай праграмай БВФ зьяўляецца Акт 25 Сакавіка 1918 г. і пастановы Першага і Другога Усебеларускіх Кангрэсаў. Галоўная Мэта БВФ — вызваленьне Беларусі з савецка -расейскай акупацыі і абарона вызваленай Беларусі ад усякіх спробаў паняволеньня. У Штутгарце быў арганізаваны Галоўны Штаб БВФ, які ачоліў Д. Касмовіч. Краёвыя Штабы БВФ былі арганізаваныя ў Англіі, Аўстраліі, ЗША і Канадзе.

У 1954 годзе Д. Касмовіч быў вызначаны выканаўчым ворганам на прадстаўніка БЦР пры Цэнтральным Камітэце Антыбальшавіцкага Блёку Народаў (ЦК АБН).

Як начальнік Галоўнага Штабу БВФ Д. Касмовіч разгарнуў шырокую інфармацыйную працу ў дзяржавах Заходняй Эўропы. Ён прымаў удзел у міжнародных і міждзяржаўных канфэрэнцыях, на якіх выступаў з прамовамі, падаваў праекты рэзалюцыяў, інфармацыйныя матар'ялы і мэморандумы як у гістарычным аспэкце, так і аб сучасным стане Беларусі пад расейска-камуністычнай уладай.

У 1955 годзе Касмовіч наладжвае супрацоўніцтва БВФ і БЦР з Антыкамуністычнай Лігай Народаў Азыі (АПАКЛ). Наступна ён навязаў супрацоўніцтва БВФ з Міжамэрыканскай Канфэдэрацыяй Абароны Кантынэнту, якую ўзначальваў адмірал Бразыліі Карлос Понтэ Ботто; з Міжнароднай Фэдэрацыяй для Перамогі над Камунізмам; з Канфэрэнцыяй адносна Палітычнай Вайны Саветаў; з Эўрапэйскай Акадэміяй Навук у Бруксэлі (Бэльгія); з антыкамуністычнымі арганізацыямі ў Эўропе, Мальце і з Панэўрапэйскім Саюзам, як і з паасобнымі дзяржаўнымі прадстаўнікамі, пасламі, сэнатарамі, вышэйшымі царкоўнымі кіраўнікамі розных веравызнаньняў і г. пад. Праз нямецкае радыё і прэсу Касмовіч знаёміў народы Эўропы з беларускай нацыянальна -вызвольнай справай. У 1964 годзе ён выступаў у Эўрапэйскім Парляманце ў Штрасбургу, а ў 1968 годзе ў Брытанскім Парляманце. Яго запрашалі на афіцыйныя прыняцьці прыязныя беларусам паслы розных краін Эўропы.

У 1968 годзе, юбілейным годзе правоў чалавека, Касмовіч разаслаў мэморандум, насьвятляючы расейска-камуністычны калёніяльны ўціск Беларусі, для місыяў заходніх дзяржаў пры ААН, урадам заходніх дзяржаў, канфэрэнцыям правоў чалавека ў Тэгэране і Парыжы.

У 1967 годзе Касмовіч прымаў дзейны ўдзел у стварэньні Эўрапэйскай Рады Свабоды як вольнага парляманту Эўропы. У склад яе ўвайшлі выдатныя палітычныя і грамадзкія дзеячы з розных краін Эўропы. Касмовіч увайшоў у склад ЭРС ад Беларускага Вызвольнага Фронту, рэпрэзэнтуючы Беларусь і належачы да эгзэкутывы

ЭРС. Іншыя паняволеныя Расеяй народы прадстаўленыя ў ЭРС праз АБН, за выняткам Ураіны, якая мае сваю нацыянальную рэпрэзэнтацыю.

У 1967 годзе была арганізаваная Сусьветная Антыкамуністычная Ліга, у якой дзейнасьць беларускага прадстаўніцтва БВФ мела падтрымку Касмовіча. У 1980 годзе канфэрэнцыя ВАКЛ адбылася ў Швайцарыі, дзе прадстаўнікамі ад БВФ былі Д. Касмовіч і Н. Касмовічава.

Ад 1955 году гэн. Касмовіч выдае часапіс «Барацьба», прысьвечаны дзейнасьці БВФ і іншых арганізацыяў, ды справе барацьбы за вызваленьне Беларусі з няволі Савецкай Расеі.

Шырокую беларускую выдавецкую дзейнасьць у Заходняй Нямеччыне праводзіць пісьменьнік і публіцысты Грыгор Попко. Ее выдае на беларускай мове шэраг непэрыодычных часапісаў, якія рассылае па большых бібліятэках і ўстановах заходніх краінаў, якія цікавяцца нацыянальнай праблемай СССР.. Ад 1955 году ён выдае часапіс беларускай паступовай думкі «Вехі», ад 1964 году — часапіс нацыянальна-дзяржаўнай думкі «Беларуская Праўда» і часапіс беларускіх рэвалюцыянераў «Наш Сьцяг». У 1981 годзе Попко распачаў арганізацыю беларускага музэю ў горадзе Лэймэн у Нямеччыне.

Пад фірмай «Беларускі Працоўны Гурток» Уладзімір Сенька ў 1979 годзе пачаў выдаваць на нямецкай мове «Інфармацыйныя Сшыткі», якія зьяўляюцца раз на паўгоду. Зьмест іх прысьвечаны бягучым падзеям у БССР ідзейнасьці беларусаў, пражываючых у краінах вольнага сьвету. Гэтыя публікацыі рассылаюцца ў большыя бібліятэкі і ўстановы, якія цікавяцца справамі падсавецкіх народаў, па многіх краінах вольнага сьвету.

Прыхільнікі БНР «крывіцкага» напрамку працягвалі сваю дзейнасьць у Нямеччыне, але ў сьціплым абсягу. Некаторы час выходзіла газэта «Бацькаўшчына», якая выдала паэму «Новая Зямля» Я. Коласа ў 1952 годзе.

У Заходняй Нямеччыне ад 1950 году праводзіць працу Амэрыканскі Камітэт для Вызваленьня ад Бальшавізму. Ён арганізаваў радыёстанцыю «Вызваленьне», пазьней пераназваную на «Свабода», якая на розных мовах падсавецкіх народаў, уключаючы і беларускую, перадае праграмы да гэтых народаў.

Той самы Амэрыканскі Камітэт стварыў ад пачатку ў Мюнхэне Інстытут для вывучэньня СССР, дзе быў і беларускі аддзел, які выдаў шэраг публікацыяў на рататары, прысьвечаных беларускім справдм.

Беларускае грамадзкае жыцьцё ў Англіі пачалося зараз па другой сусьветнай вайне. Пад час гэтай вайны беларусы служылі ў польскіх вайсковых фармацыях пад ангельскай камандай у Англіі і ў Другім корпусе пад камандай гэн. Андэрса, які ў восені 1946 году быў перавезены з Італіі ў Англію. На пачатку 1947 году ў Англію пачалі прыяжджаць на працу беларусы з лягероў ДП, якія былі ў Заходняй Нямеччыне.

Агульная колькасьць беларусаў у Англіі ў гэтым часе была каля 12 000 чалавекаў. Частка з іх неўзабаве выехала ў розныя краіны для сталага пасяленьня, як ЗША, Канада, Аўстралія і інш. Частка з іх улілася ў польскія або ўкраінскія асяродзьдзі, а частка не далучылася да ніякай нацыянальнай трупы. Пры беларускіх асяродзьдзях і арганізацыях згрупавалася каля 500 чалавекаў. З бегам часу гэтая колькасьць змяншалася.

Па ліквідацыі польскіх вайсковых фармацыяў у Англіі беларусы пачалі тварыць свае нацыянальныя арганізацыі. На пачатку 1947 году было заснаванае Згуртаваньне Беларусаў у Вялікай Брытаніі (ЗБВБ), ініцыятарам якога быў Вінцук Жук-Грышкевіч. Гэтая арганізацыя гуртавала ўсіх беларусаў, аднак яе кіраўнікі супрацоўнічалі толькі з групай Мікалая Абрамчыка. З часам яны пачалі займаць адчынена варожае становішча адносна напрамку Беларускай Цэнтральнай Рады. Гэта выклікала супраціў у часткі сяброў. На другім агульным зьезьдзе сяброў ЗБВБ 2 траўня 1948 году частка ўдзельнікаў запрапанавала рэзалюцыю, клеймячы ЗБВБ як недэмакратычную і аднапартыйную арганізацыю, пакінула зьезд і выступіла з гэтай арганізацыі. Увосені 1948 году» выступіўшыя сябры заснавалі ў Лёндане новую арганізацыю — Хрысьціянскае Аб'яднаньне Беларускіх Работнікаў у Вялікай Брытаніі (ХАБР). Арганізатарамі яе былі Весялкоўскі, Б. Суравы, Варава і іншыя. Гэтая арганізацыя мела агульнабеларускі характар і пазытыўна ставілася да карыснай працы ўсіх беларускіх групаў. Аднак ад гэтага часу ў Англіі пачалі працаваць два беларускія палітычныя напрамкі: БНР і БЦР. ЗБВБ было цалком зьвязана з беларускімі вуніятамі і Беларускай Праваслаўнай Аўтакефальнай Царквой япіскапа Тамашчыка.