БЕЛАРУСЬ УЧОРА І СЯНЬНЯ

Касяк Іван

Вайна з Масквою, што вырасла з маленькага ўдзельнага княства і займала вельмі выгоднае геаграфічнае палажэньне ды імкнулася пашыраць далей свае валоданьні, ня спынялася. Яна зноў у 1501 г. узнавілася і трывала з малымі перапынкамі да 1537 г. Палякі Вялікаму Княству зноў не давалі належнае дапамогі. Вялікае Княства ўсё-ж стойка змагалася з Масквою, і ў 1514 г. беларускае войска пад камандай беларускага гэтмана Канстантына Астроскага мела вялікую перамогу пад Воршай, якую гэтак апявае народная беларуская песьня:

«Ой, у нядзельку параненька

Узышло сонца хмарненька,

Узышло сонца над борам,

Па-над Сялецкім таборам

А ў таборы трубы йграюць,

Да ваяцкае парады зазываюць,

Сталі рады адбываці,

Адкуль Воршы здабываці:

А ці з поля, а ці з лесу,

А ці з рэчкі невялічкі?

А ні з поля, а ні з лесу,

Толькі з рэчкі невялічкі

А

у нядзелю параненьку

Сталі хлопцы-пяцігорцы

Каля рэчкі на прыгорцы

Гучаць разам з самапалаў,

З сяміпалых ад запалаў,

Б'юць паўсоткаю з гарматаў

Масква стала наракаці,

Места Воршу пакідаці,

А як з Воршы ўцякалі,

Рэчку невялічку пракліналі

«Бадай ты, рэчка, сто лет высыхала,

Як нашая слава тутака прапала,

Бадай высыхала да сканчэньня сьвету

Што нашай славанькі ўжо нету

Слава Воршы ўжо ня горша

Слаўся, пан Астроскі»

Гэтман Канстантын Іванавіч Астроскі і ягоны сын Канстантын Канстантынавіч Астроскі былі найбагацейшымі людзямі ў Беларусь Да іх належалі сотні гарадоў і тысячы вёсак, засьценкаў і хутароў, з якіх яны мелі кажны год больш як па 10 мільёнаў злотых даходу. Праславіліся Астроскія сваей культурнай і асьветніцкай працай, а таксама ваеннымі заслугамі. К. К. Астроскі быў патронам больш 600 цэркваў, а ў горадзе Астрогу заснаваў акадэмію, бібліятэку і друкарню, ды пабудаваў у многіх мясцох сьвятыні. Між іншага, у Вільні пабудаваў Астроскі ў чэсьць перамогі над расейцамі пад Воршай царкву сьв. Тройцы. Ваенныя заслугі і славу гэтману К. I- Астроскаму не адразу ўдалося здабыць, бо ў часе першае свае бітвы з расейцамі ў 1500 г. каля Дарагабужа над рэчкай Ведрош ягонае войска вораг разьбіў і сам ён трапіў у палон. У 1508 г. Астроскаму ўдалося ўсё-ж з палону ўцячы і ён, стаўшы на чале войска Вялікага Княства, меў вялікія перамогі ў 1512 г. над татарамі на Лапушне, у 1514 г. над расейцамі каля Воршы. У 1517 г. войска Вялікага Княства Літоўскага мела перамогі ізноў над расейцамі пад Апочкай, а ў 1527 г. над татарамі на Альшаніцы і ў другіх мясцох.

Пасьля вялікае перамогі беларускага войска над Масквою пад Воршай Беларусь вярнула сабе ад Масквы вельмі мала, бо толькі Гомель і некаторыя іншыя воласьці, а страціла Смаленск. Палякі зноў не давалі належнае дапамогі, і таму беларусы чуліся ня зьвязанымі з імі, а Вялікае Княства уважалі за незалежнае гаспадарства, а каб больш гэта падчыркнуць, узялі, ня пытаючыся ў іх, у 1522 г. і абралі на сойме новага правізарычнага гаспадара — вялікага князя, на выпадак калі б памёр Жыгімонт, сына ягонага Жыгімонта Аўгуста III (1522—1572). Пасьля ў 1529 г. урачыста пасадзілі яго на вялікакнязёўскі пасад. Каб ратаваць вунію ВКЛ з Польшчай, палякі налета абралі Жыгімонта Аўгуста за караля Польшчы, прычым сталася так, што ў Польшчы былі аж два» каралі — стары і малады, фактычна, аднак, Жыгімонт Аўгуст прызнаваўся за польскага караля ад 1548 г., гэта значыць ад сьмерці бацькі свайго Жыгімонта Старога.

Усе гэтыя выперадкі магнатаў ВКЛ і польскіх магнатаў у выбарах вялікіх князёў і караля насоўваюць пытаньні: чаму так беларусы і жмудзіны ўцякалі ад вуніі з Польшчай?

Вось-жа, як мы ўжо бачылі раней, беларусы баранілі самастойнасьць свайго гаспадарства і далей імкнуліся да таго, каб усё-ж захаваць незалежнасьць ВКЛ, якое было беларускім гаспадарствам з беларускаю ўрадаваю моваю, якою пісаліся дакумэнты, законы, умовы з замежжам, якою гаварылі князі і ўрадаўцы, гаспадарствам, у якім панавала беларуская культура і парадак.

Тымчасам палякі пад выглядам арганізацыі супольнага фронту супроць татараў, маскоўцаў і іншых суседзяў, што нападалі на Польшчу і Вялікае Княства, фактычна ў змаганьні з імі за беларускія землі не давалі належнае дапамогі, а толькі пашыралі свае імпэрыялістычныя пляны, намагаючыся далучаць землі ВКЛ да "Польшчы. Яны адначасна праводзілі палёнізацыйную акцыю сярод летувіскіх і беларускіх магнатаў. Памагаючы здабываць прывілеі шляхце, пашыраючы каталіцтва, палякі ўвялі ў Вялікім Княсьцьве клясавае і рэлігійнае змаганьне, што сьцягнула ў наш край няшчасьці. I дзеля таго так моцна беларусы бараніліся ад вуніі з Польшчаю.

XV

Жыгімонт Аўгуст.— Вайна з Масквой за Лівокію.— Люблінская вунія.— Абарона незалежнасьці Вялікага Княства магнатамі (вяльможамі).— Характар і галоўныя асновы Люблінскае вуніі.

Жыгімонт Аўгуст быў узгадаваны ў духу гуманістычным і рэфарматарскім, які касаваў сярэднявечныя пагляды і ўліваў новыя ідэі, новыя сілы, вызваляў людзей з застарэлых формаў і індывідуалізаваў, ды ўсамадзейняў іх. Жыгімонт Аўгуст ня быў станоўкім, але калі штось пастанаўляў, дык умеў энергічна праводзіць у жыццё. Будучы даўжэйшы

час на Беларусі ён трапіў пад уплывы беларускіх магнатаў Радзівілаў, Чорнага і Мікалая Рыжага, з сястрою якіх Барбараю патаемна ажаніўся. З прычыны гэтае жаніцьбы Жыгімонт Аўгуст меў багата розных няпрыемнасьцяў ад свае маці каралевы Боны, бо яна войстра выступіла супроць гэтага і падбурала магнатаў і шляхту, закідаючы свайму сыну, што ён ня меў права бяз ведама Сэнату жаніцца. Жыгімонт Аўгуст не пайшоў, аднак, на ўступкі. Тады быццам каралева Бона атруціла ягоную жонку Барбару. Калі Барбара памерла, Жыгімонт Аўгуст пачаў выходзіць з-пад уплываў Радзівілаў і штораз больш збліжацца з польскімі панамі.

За часоў гэтага гаспадара ў Вялікім Княсьцьве спачатку прыгожа разьвівалася беларуская культура: пісьменнасьць, друкарства, школьніцтва. У 1529 г. быў выданы пабеларуску поўны кодэкс законаў над назовам «Статут Вялікага Княства Літоўскага» і шмат іншых каштоўных кніжак. Вялікае Княства было яшчэ запраўды вялікім і магутным княствам. I калі ў 1558 г. маскоўскі князь Іван IV пачаў вайну з Лівонскім законам за Лівонію (Прыбалтыку), дык магістар Лівонскага закону Кетлер, ня могучы адбараніцца ад маскалёў, зьвярнуўся да Жыгімонта Аўгуста з просьбай далучыць Лівонію да Вялікага Княства і ўзяць іх і гэны край пад сваю апеку, што і было зроблена ў 1561 г. Такім парадкам Вялікае Княства ўцягнулася ізноў у вайну з Маскоўскай дзяржавай. Беларускія землі сталіся тэатрам новых ваенных дзеяньняў. У 1562 г, войска Івана IV уварвалася на тэрыторыю Беларусі і спустошыла ваколіцы Віцебску, Дуброўны, Воршы і Шклова. Налета маскоўскі цар заваяваў Полацк і цэлы рад іншых гарадоў. Пачатая вайна зацягвалася. З перапынкамі яна трывала да пачатку восемдзесятых гадоў.Лівонская вайна прынесла многа цяжкасьцяў для Вялікага Княства, асабліва для беларускіх земляў. Вайна патрабавала вялізарных ахвяраў. Кароль — вялікі князь шмат разоў склікаў соймы паноў і шляхты, на якіх разважалася пытаньне аб зборы надзвычайнага ваеннага падатку (сярэбшчыны). У мірны час сяляне звычайна не плацілі яго, цяпер жа гэтым падаткам абцяжвалі сялян. Апрача таго, беларускія сяляне шмат пакутвалі ад заўсёднага рабаваньня польскіх і замежных жаўнераў-наймітаў. Некаторыя мясцовасьці Беларусі беспасярэдня цярпелі ад ваенных дзеяньняў. Адчуваючы патрэбу ў грошах, кароль — вялікі князь «заставіў» (залажыў) шмат сваіх двароў магнатам-ліхвяром. Гэта яшчэ больш пагоршыла стан народных масаў. Сельская гаспадарка, рамёствы і гандаль у часе вайны занепадалі. Край спусташаўся.

Перакладаючы ўсе цяжкасьці вайны на плечы сялян і гараджан, паны і шляхта выкарыстоўвалі вайну за Лівонію для пашырэньня сваіх правоў. Яны давалі дазвол браць з сваіх сялян «сярэбшчыну» з умовай новых і новых уступак з боку караля — вялікага князя. Выкарыстоўваючы вайну, шляхта дамаглася поўнага зраўнаньня ў правох з буйнымі магнатамі. На сойме 1563 г. шляхта дамаглася зьмены абмежаваньняў, якія мелі яшчэ месца для шляхцічаў-некаталікоў. Касуючы абмежаваньні для некаталікоў, соймавая пастанова 1563 г. мела на мэце не дапусьціць магчымы пераход на бок Маскоўскай дзяржавы праваслаўных шляхцічаў. На аснове пастановы сойму 1563 г. праваслаўны кіеўскі мпрапаліт Іона стаў дамагацца дапушчэньня ў вялікакняскую раду вышэйшага праваслаўнага духавенства, але кароль — вялікі князь на гэтую просьбу адказаў адмоўна.

У гэтым часе (1565 г.) паўстала арганізацыя земскіх судоў на месцах, якая пацягнула за сабой арганізацыю «паветавых соймікаў», на якіх паны выбіралі з свайго асяродзьдзя земскіх судзьдзяў, а таксама «паслоў» (дэпутатаў) на агульны дзяржаўны сойм.

У сярэдзіне XVI ст. польскія паны ўпорыста дамагаліся поўнага падпарадкаваньня Вялікага Княства Польшчы Яны імкнуліся выкарыстаць сілу Вялікага Княства для змаганьня супроць туркаў, што ў 1541 г. пакарылі Вугоршчыну і пагражалі Польшчы з-за Карпатаў. Апрача таго, польскія паны і шляхта хацелі атрымаць права займаць дзяржаўныя пасады ў Вялікім Княсьцьве і валодаць там маёнткамі. Беларускія паны былі супроць вуніі: яны баяліся празьмернага ўзмацненьня польскіх паноў у Вялікім Княсьцьве. У часы Лівонскай вайны паны Вялікага Княства далей выступалі супроць вуніі, але шляхта Вялікага Княства займала ў гэтым пытаньні іншае становішча. У 1562 г. літоўская шляхта, адчуваючы вялікія цяжкасьці ў змаганьні з Маскоўскай дзяржавай, у лягеры пад Віцебскам прыняла пастанову прасіць караля Жыгімонта Аўгуста склікаць задзіночаны польска-літоўскі сойм. Шляхта Вялікага Княства дамагалася далучэньня Вялікага Княства да Польшчы. Літоўскія паны павінны былі згадзіцца на перамовы ў гэтым кірунку, але яны імкнуліся да таго, каб захаваць некаторыя рэшткі самастойнасьці Вялікага Княства. Апрача задзіночанага сойму Польшчы і Вялікага Княства, яны хацелі мець асобны сойм, асобны сэнат (заміж вялікакняскае рады), асобнае законадаўства і асобны скарб.