Пляц Волі

Пашкевіч Алесь

Вечарам да генеральскага стала прыставілі яшчэ адзін, неразборліва закідалі ежай. І ў кампаніі паболела: побач з Алексюком сядзеў капітан Антон Самусевіч, «бацькаў» любімец.

–  …Я ж ім кажу… Нават калі адмовіцеся ад дапамогі мне, не прызнаеце, як палякі хацелі… і без вас адлуп бальшавікам дам! Ангельцы і вочы выкацілі: не-не, і зброя, і амуніцыя ў выпадку згоды будзе… Хм, у выпадку згоды… — Балаховіч скрывіўся, ад яго добра патыхала выпітым.

–  Замежнікі гэтыя чортавы ніколі так вось, як слуцакі, скажам, не прыйдуць і не скажуць «Давай ваяваць разам!» Усё ў іх пасля згоды…

–  Мы, пан генерал, крыху не дагаварылі. Ды і так адразу ж… Мы ж не паўнамоцны дамаўляцца… Каб не палкоўнік Паўлоўскі… - Астроўскаму цяжка даваліся словы.

–  Вось-вось! І свае адступ даюць… — Балаховіч усміхнуўся. А потым

застыў: — Пра Паўлоўскага мне — не згадваць! Нюньцяя гэтага я выганю!
–  І наліў усім. — Давай за нашу волю!

Выпілі. І Алесь адчуў разняволенасць.

–  Цяпер, пан генерал, у нас, можна сказаць, неафіцыйная сустрэча… — ён смела зірнуў на Балаховіча. — І карціць, адкінуўшы дыпламатыю, выказаць і тое, што… на сэрцы. — Алесь заўважыў, як генерал зморшчыўся, ажно закусваць перастаў, і — пакуль сам не астыў — апаліў: — Ваша з Савінкавым ідэя стварэння саюза народаў — гэта ж спроба аднаўлення «единой и неделимой» Расеі. Гэта і непакоіць усіх, хто за вольную Беларусь, — за якую, зрэшты, мы і выпілі зараз… — Алесь скончыў, падумаўшы яшчэ: «Як не ўспрыме гэта «бацька», але добра, што высмеліў выказаць перад ім гэта…»

А Балаховіч задумна ўстаў, абышоў вакол сталоў — і да Алеся. Рукі на плечы яму паклаў, трасянуў злёгку — і ўсміхнуўся, ажно вусны ўздрыгануліся:

–  А малайцом! Маўчаў-маўчаў — ды і ляснуў… Люблю такое — прама ў вочы! А то разводзяць тут дыплама-атыю… — Балаховіч зноў наліў усім — і да Алеся: — Твой тост!

–  За доўгае жыццё незалежнай Беларусі, каб заціхлі хутчэй гарматы і толькі песні нашы гучалі…

Выпілі.

–  Ну вось, хоць адзін лірыкі дадаў! — абазваўся капітан Самусевіч.

–  А ён жа і ёсць найперш лірык — паэт ён наш, — Астроўскі быў задаволены сваім колішнім гімназістам.

Балаховіч не прыкусваў, і яго адолела хмельная шчырасць:

–  Добра гэта… Ото ж як добра! А мне, думаеце, шалёнства гэтае да сэрца? Ха! Ды не веру я ні Савінкаву, ні Рэйлю… У адно веру, — голас генерала загучаў цвёрда, упэўнена, — успыхне падчас майго наступу на Беларусі паўстанне! Не можа спаць народ! Мы створым сваю беларускую дзяржаву. Літву цэнтральную і ўсходнюю аб'яднаем… А там — жыве Вялікае княства вольнае! — Балаховіч падчапіў агурок, але, не адкусіўшы, адклаў. — Думаеце, сілы няма ў мяне? Ха! Тры пяхотныя дывізіі [8] , сялянская брыгада пяхоты Іскры Лахвіцкага, Мадацьянаўскі кавалерыйскі туземны полк, полк данскіх казакоў палкоўніка Духапельнікава… Мала?! Мая асабістая сотня! Дзве батарэі! Бронецягнік!
– і, адкінуўшы відэлец, вымавіў цяжка, шэптам: — Авіяэскадрылля… — потым, памаўчаўшы, цмокнуў: — Вось каб да ўсяго дзве дывізіі кавалерыі… - І нечакана бухнуў: — Капітан Самусевіч! Прызначаю цябе адказным за яе стварэнне… Заместа палкоўніка Паўлоўскага!

8

 У першую дывізію - «дывізію смерці» - пад камандаваннем Мацвеева, якую складалі салдаты і афіцэры, што прыйшлі з Балаховічам з Эстоніі, уваходзілі чатыры палкі, дывізіён коннай артылерыі ды інжынерны батальён. Другая дывізія налічвала пяць тысячаў жаўнераў Менскага, Віцебскага, Георгіеўскага і Смаленскага палкоў, дзвюх батарэй ды інжынернай роты. Узначальваў яе палкоўнік Мікоша, шэраговы склад быў сфармаваны з беларусаў і былых савецкіх ваеннапалонных. Трэцяя дывізія генерала Яраслаўцава колькасцю ў 2200 жаўнераў была сфармавана пад Кобрынам таксама з савецкіх ваеннапалонных і ўзмоцнена дывізіёнам артылерыі. Яе чатыры палкі мелі найбольш «сумніцельную ідэалогію» і вызначаліся ў яўрэйскіх пагромах і рабунках мірных жыхароў.

Не падлічыў тым вечарам уласных сілаў генерал, выпіў крышку лішняга, захмялеў… Пра подзвігі свае доўга расказваў: як браў Юдзеніча, а потым, збіўшыся, пра смерць дзядзькі свайго ў 1905-ым… Стрыечныя дзядзькавы браты належалі да рэвалюцыйнай партыі. І аднойчы — вобыск на іхняй кватэры ў Рызе… Нічога не знайшоўшы, расійскі афіцэр пачаў збіваць іх, патрабуючы паказанняў. А Ян, старэйшы брат, пісталет выхапіў — і прыстрэліў крыўдзіцеля. Схапілі праз колькі дзён усіх, да вісельні прысудзілі. Дзядзька Людвік — бедны шляхціч (як і Балаховічаў бацька, які кухарам працаваў) — на апошняе спатканне з сынамі напрасіўся. Пацалаваў абодвух і, крыкнуўшы варце «Маё жыццё за іхняе бярыце!» — упаў мёртвым… А братоў тады на катаргу ў Сыбір звезлі. І яшчэ расказаў, як тры гады адзін графскай гаспадаркай кіраваў —

граф Плятэр (у яго Балаховіч за ўпраўляючага быў) збег падчас першай рэвалюцыі за мяжу. А напрыканцы на Алеся ўзырыўся, галавой пахітаў:

–  Піць болей забараняю! А вось вы… чэсна мне скажыце… — гэта ўжо да Алеся і Юркі, - калі б мяне паланілі, ці вызвалілі б, як гэтага Паўлоўскага? — І, рукой матнуўшы, змоўк. Потым, калі развітвацца ўсе пачалі, ўладна, марудна вымавіў: - Хачу, каб хлопцы сёння ў маёй хаце спалі.

Ды ледзь не ўсю ноч яны і вачэй не звялі. Балаховіч ацверазеў раптам, ашаломіў: - І я ж вершы пішу! — і запеўна-манатонна прачытаў некалькі радкоў, а тады: - Знаеце, хлопцы… Заставайцеся ў маім войску! Я вам пасады добрыя падшукаю. А?..

Яны ж адразу і сказаць нічога не здолелі. Першым Алесь выціснуць штось паспрабаваў — і, як падумаў, зусім не да месца:

–  Пан генерал, вяселле ў мяне вось-вось… Крыху пазней можа…

–  А што вяселле! Ты не бачыў, якія ў нас вяселлі робяцца! Хоць, — Балаховіч крутнуўся, лёг на канапе — прыемна абазвалася скураная аббіўка (хлопцам жа прынеслі сяннікі), — Вялікая гэта справа — жаніцьба… Я ж сам трох жонак меў. Так-так! У 1905-м з дачкою аднаго доктара пабраўся. За сем гадоў дачку і двух сыноў нажыў. Затым з баранэсай Гертай фон Герхард, — імя гэтае з іроніяй вымавіў, - і яшчэ дзвюх дачок займеў. Малымі такімі пацешнымі былі! Трэцяя жонка яшчэ дзвюмя адарыла. Так што, браце, ёсць у каго павучыцца, — і зноў крутнуўся на канапе.

І тады хлопцы зусім высмеліліся. Штось яшчэ жыццёвае генералу распавялі, пасля чаго Юрка і агаломшыў:

–  А што ў вас з бальшавікамі было? Рознае, ведаеце, плятуць…

–  Ты пра Троцкага мо? — наструніўся Балаховіч, далоні пад галаву падклаў, памаўчаўшы, выдыхнуў: — Бальшавікі! Мужа сястры маёй Паўліны — у Свянцянах жыла — замардавалі! Рудзінскі, муж другой сястры, Веранікі, ад тыфусу памёр — у іхнім палоне. І Людвічынага ў Тыфлісе — ён грузінскім афіцэрам быў — расстралялі разам з сынам адзіным… І Стэфанідзінага першага мужа, аўстрыйца, у Бутырцы забілі… Брат мой Мячыслаў і я помсцім. Помсцім! Ён на Далёкім Усходзе антыбальшавіцкія атрады ўзначальвае… — Балаховіч узняўся, да стала сеў, наліў сабе поўную чарку сівухі. Адным глыкам асушыў. — А маці!.. — валасы ўзварушыў, закрыў далонню вочы. Працягваў ледзь чутна шэптам: — Маці на допыце ў ЧК летась памерла… На яе вачах чэкісты зяця катавалі….
– І ўзарваўся: — А поскудзі мне Троцкім тыцкаюць! Па адмысловым дазволе старшыні рэўваенсавета Бранштэйна-Троцкага, я свой полк фарміраваў. Свой! І ніводнага, ніводнага партработніка ў яго не дапусціў! А 7 лістапада з палком да белых перайшоў! Помсціў і буду помсціць! — лёг на канапу, да сценкі адвярнуўся — і ні слова больш, здалося, закрыўдаваў нават на гасцей сваіх: бач ты, прыняў лепш, чымся ангельцаў, а яны душу вярэдзяць! Хоць, канечне, змаўчаў генерал пра тое, як некалькі антысавецкіх сялянскіх бунтаў шаблямі ўціхамірыў…

«Хто яго ведае? Можа, і напраўду баліць душа яму за Беларусь? — падумалася Алесю. — Вось жа й з Езавітавым змог год таму паразумецца…»

А Кастуся Езавітава Алесь паважаў моцна — і як вайскоўца, і як паэта, і — урэшце — беларуса ўзорнага. Пры ягонай апецы хутка сфармаваўся Гарадзенскі беларускі полк, і камендатура беларуская з батальёнам жаўнераў, і кавалерыйская частка. Напрыканцы 1919 года з ініцыятывы Езавітава ў Коўне фармаваць сталі конніцу й артылерыйскі аддзел. Бачыць Езавітава, праўда, Алесю не выпадала пакуль, акром хіба толькі на фотаздымку. Але й цяпер усплывалі на памяць яго мяккі твар, матыльком змуленыя далікатныя вусны… А вось верх твару — нос, вочы, лоб — грозным падаўся… Светлыя ўроскід бровы, коратка й строга падстрыжаны… Канечне ж, у форме вайсковай, беларускай: круглая «канфедэратка» з белым паскам паверсе, з чэшкай «Пагоні», шынелька тонкага крою, на сходах каўняра — зіхоткія металёвыя трохкутнікі… Цвёрда падперазаны папругай…

І не толькі свае, але й замежныя лідэры верылі Езавітаву і імкнуліся весці справу з ім.

Тады ж да Езавітава і Булак-Балаховіч прымкнуў. Дачуўся, што палкоўнік ачольваў вайскова-дыпламатычную місію БНР у Латвіі і Эстоніі — і заяву перадаў.

Балаховічу даручаць невялікі ўчастак фронту. А тут — раскол Рады БНР, 2 лютага 1920-га Эстонія заключае мір з Савецкай Расіяй і мусіць распусціць усе антысавецкія фарміраванні, сярод іх — і атрад Балаховіча. Грошай не было, і тады «бацька» вырашае ехаць на Беларусь і ўжо там прыняць рашэнне… У Брэсце балахоўцы былі перафарміраваны ў аператыўную дывізію Палескай групы польскіх войскаў. А затым пачаліся і гульні з Савінкавым…