Пляц Волі
Шрифт:
Як і адчуваў Купала — апошнім здвоены (№№ 9-10) сшытак «Руні» ад 4 ліпеня 1920-га стаўся…
Разгарнуў адвольна, і — трэба ж! — на «Трэны» Гаруновы патрапіў. І паэтавай лебядзінаю песняю, нават голасам самога Гаруна, загучалі радкі, складзеныя яшчэ зімой 1916 года:
Беларускі, мой радзімы краю, Чым ты стаўся горшым перад сьветам, — Строгім гэтым, Цяжкім лёсам ён за што цябе карае, — Забівае. Скрозь пажэжжа, пусткі і руіны, Скрозь нядоля, голад і галота, Скрозь стагнота. Тут —Ён доўга не мог перагарнуць старонкі: гэта тое ж, пра што хвілю таму сам думаў! І ўразіла асабліва «Тут… у полі кожная быліна Сіраціна». Нібы іншымі вачыма азірнуўся вакол — і ўсё такім падалося: журботным, хмурым, сіроцкім. Штось надрыўна лепяталі лісты крохкіх алешын, каршук над палянкай завіс — высочваў штось, бруднаватая хмарка з усходу на небасхіл напаўзла…
А Купала які малайчына, выбраў і паспеў надрукаваць верш Гаруноў! І тут на памяць узбегла нядаўняя Купалава прамова на святкаванні ягоных 15-х угодкаў літаратурнай творчасці, сказаная 24 чэрвеня…
«Хай вас, Браты Беларусы, не палохае цяперашні бурны крывавы час, — ціхім, спакойным — і ад гэтага, здавалася, упэўненым голасам вяшчаў Купала. — Агнём і жалезам куецца моц, гарт, доля й воля народная. Праміне віхор, патухнуць пажары, замрэ сьвіст мяча, і настане сьветлы і радасны дзень змучанага аграбленага народу. Хай вас, Браты Беларусы, — голас мацнеў, узрываўся, — не палохае, што хаты нашы спалосканы пажарам, што сяўбу нашу жне нехта іншы, — зямля, засеена касьцямі сыноў беларускіх, будзе вечна належаць да ўнукаў беларускіх; спаленую хату беларускі мазоль адбудуе, сваю сяўбу ён сам будзе жаць. Хай толькі асьвеціць Вас адна вялікая думка — аддаць усё для сваёй Бацькаўшчыны, навет жыцьцё, калі яна вас да гэтага пакліча.»
І яму як чымсьці ў скроні стукнулі. Тузануў повад, на Каштанку ўскочыў. «Агнём і жалезам куецца доля й воля народная…» «Аддаць усё для сваёй Бацькаўшчыны…» — клічам звінела ў ім, і зноў сорамна стала — за мяккацеласць сваю нядаўнюю, за разгубленасць зніякавелую… І слова сабе даў тады — што ў апошні раз было гэта.
Так і трымаўся тракта, толькі калі здалёк фурманкі ці коннікаў заўважаў — у лес збочваў, чакаў, пакуль праедуць, і зноў — наперад.
Пераначаваў у лесе, а ранкам, ужо як за Покаршава выбраўся, на дарогу тры дзецюкі выйшлі, сунялі:
– Адкуль і куды, хлопча?
– А што? — недаўмеўся Алесь, і вострыя колікі па спіне прабеглі. Было ў яго пасведчанне супрацоўніка Белнацкама, і даведка сябра Вайсковай Камісіі — але ж не ведаў, хто перад ім, што за гаспадары лясныя. А той, хто першым падышоў, падазрона звязак на сядле памацаў, разгарнуў край — жалеза сцёртае на прыкладзе драгункі і бліснула…
– О, дарагі, а гэта табе навошта?! — і ў вочы зірнуў. — Давай атойдзем крыху, пагаворым… (Алесь толькі цяпер у двох кароткія абразанкі пад світкамі ўбачыў.) — А першы, неўразуменне і спалох Алесевы адчуўшы, памякчэў: — Ні бойса! Не бандыты мы… Вось толькі людзей з вінтоўкамі ажно занатта развялоса. Вось і мусім — ад граху-бяды каб далей — дазнавацца… — і ўжо калі з дарогі сышлі, нібыта і не спытаў, а ўслых перад ім падзівіўся: — І чаго гэта хаваесса, людзей па дарозе старонісса?
А Алесь і не міргнуў нават:
– Дык не з танцулек жа еду… І не на вяселле!
Па вузкай вермачцы яны сышлі ў лагчынку, дзе наўкруга сядзелі яшчэ з дзесятак «лесавікоў». І Алесь пашкадаваў быў, што адразу не адкруціўся, не ўцёк, — як раптам адзін з лесавікоў усхапіўся, рукі развёў і радасна выгукнуў:
– Ці ты гэта, Алесь?! Якім ветрам?!
Тут Алесь і рот раскрыў, заміргаў ужо часта, пакуль — з цяжкасцю — не прызнаў у гэтым барадатым Адама Бабарэку…
Вось так і сустрэліся. Як з польскіх
Нядобрыя весткі пачуў тады Алесь. Дзень і ноч стракаталі лясы. Адступаючы, палякі люцелі. Вось і даводзілася бараніць вёскі ад іх. Слуцак рабуецца, штодзень — пагромы. Дабро вазамі вывозяць. А генерал Шэптыцкі загадаў паліць горад, калі ён будзе ехаць (уцякаць) па шашы на Нясвіж.
– Ну а што далей рабіць меце? — спытаў няўпэўнена Алесь.
– Вырашылі Чырвоную армію чакаць, каб з ёю праўды дамагацца. — Бабарэка паклаў далонь на Алесева плячо, тузануў злёгку: — Давай, браце, з намі!
– Мне б напачатку дадому, бацькоў адведаць…
– Ну што ж, дарога да нас нескладаная, збярэшся — заўсёды чакаем.
Бабарэка яшчэ пра Менск з цікавасцю распытаў. А потым перакусілі — і Алесь выправіўся далей. Драгунку хлопцам падарыў, а тыя ўсміхнуліся: «Не на танцулькі ж едзеш… Спатрэбіцца, можа», — і ўзамен далі яму кароткую абразанку…
Гэта была яго апошняя сустрэча з Адамам Бабарэкам. Раніцай 13 ліпеня той са сваімі сябрамі сустрэў чырвонаармейскую выведку і ў той жа дзень пад запальныя вокрыкі «Даёшь Варшаву!» на разбітых фурманках выправіўся наганяць польскія часткі, што адыходзілі за Капыль [6] … За два дні да гэтага бальшавікі ўвайшлі ў Менск…
6
У 20-х гадах Адам Бабарэка актыўна займаўся літаратурнай дзейнасцю. У 1930-м арыштаваны НКУС і асуджаны на 5 гадоў, у 1937-м - паўторны арышт. Памёр у лагерным шпіталі 10 кастрычніка 1938 года.
У Цароўку ён прыйшоў цёмначы, скрытна — агародамі, садам. Каня пакінуў у лесе, вінтоўку ўсунуў у касцёр дроў за хлявом. Нават прысмакаў матчыных не зачапіў, нават з дзедам не пагаварыў — натомлены, адразу ж спаць бухнуўся.
І сон убачыў, дзіўны, страшны. Каля іхняй хаты вяз — яшчэ прадзед ягоны пасадзіў — аграмадны рос, — тоўсты, выносісты. А з самага нізу клуб каранёў з зямлі выступаў. Малым Алесь яшчэ глыбей адкопваў з-пад іх глебу, норы рабіў. І вось цяпер з нары тае чырвоны ліс вылез. Па шыі кроў сцякала, у зубах тушка нейкая… Кінуў ліс ахвяру — і на яго. Ад нечаканасці ногі ватнымі зрабіліся. Крыкнуць хоча — голаса няма. А ліс ужо ў сцягно ўпіўся, клыкамі пажадна лядзгае… Усе сілы сабраў, за галіну ўхапіўся, на вяз узлезці хацеў — а ліс цяжэе, большае, нібыта крывёю ягонай, як упыр, наліваецца, назад цягне. Адламаў тады сухую патырчаку, саўгануў зверу — як змог — у жывот уздуты. Кроў і пырснула ва ўсе бакі. І як зараве той, як узвые!.. Ад жаху ўвомірг ледзь не на самую вершаліну ўзлез (а дагэтуль, на яве, аніяк нават да сярэдзіны дабрацца не мог — раздвойваўся там ствол, і аніякіх нізка галін, каб учапіцца). Уніз глянуў — а там ці не сотня ўжо лісаў, і ўсё з нары вылазяць і вылазяць. На падмогу хацеў каго пазваць, ажно бачыць — і суседзі, як і ён, на дрэвы і дахі паўзлазілі, а пад імі ажно як агонь шугае — лісы рыжыя носяцца… Дзверы ў хаце ляснулі, бацька выйшаў… Трэба крыкнуць, каб назад хаваўся, — ды дзе там: звяры ў хату кінуліся, з ног бацьку збілі… Закрычаў нема, з вяза ўніз скочыў — і як птах над хатаю завіс, а полымя ўжо вёску аблізвае, у агні лісы скачуць…
– Саша, што з табою? Ніколі ж не крычаў сярэдначы… — матчын голас сон перарваў. Усхапіўся, няўцямна па баках зірнуў, коўдру скінутую падабраў, і зноў турботна заснуў. А маці яшчэ доўга вохкала:
– Казала ж дома сядзі… Цяперака і ў Слуцак не пушчу нават…
А праз тыдзень на Случчыну ўвайшла Чырвоная армія. У Цароўцы коннікі з'явіліся ўвечары. Сонца прыхавалася, і Алесь выправіўся за балотца касіць. Так і не пабачыў тады чырвоных. Вярнуўся зусім позна, есці сеў.
– Табой чамусьці цікавіліся… — бацька змрочны быў, злосны.