Поўны збор твораў у чатырнаццаці тамах. Том 10. Кніга 1
Шрифт:
На жаль, нічога не падрыхтаваў для выстаўкі такі здольны жывапісец, як Парахня, а таксама А. Арнаутаў і К. Пятроў. К. Вісловіч выставіў толькі эцюд і нацюрморт.
Вопыт гродзенскіх мастакоў, іх поспехі і промахі вучаць і наводзяць на думкі. Несумненна, што большасць з іх цалкам валодае пэндзлем, прафесійна пісьменная, бадай, нікому з іх нельга адмовіць у любві і разуменні прыроды, ва ўменні бачыць у ёй многае, адкрытае толькі востраму воку сапраўднага мастака. Гэта блізкасць да прыроды, багацце яе натуры, сканцэнтраванне самых разнастайных праяўленняў жыцця — добрая ўмова, якая дае магчымасць ствараць паўнакроўныя творы мастацтва. Аднак гэта магчымасць выкарыстоўваецца не ў поўную меру.
Галоўны недахоп многіх (выключаючы хіба Пушкова і Савіцкага) у няўменні адысці ад эцюда, узбагаціць
Грэбаванне шматфігурнай кампазіцыяй не дазваляе гродзенцам стварыць значныя жанравыя палотны. Мы памятаем толькі некаторыя прыклады мінулых год, дзе ў гэтым нашы мастакі дабіваліся поспехаў (Савіцкі, Парахня); часцей яны пазбягаюць многафігурнасці, у радзе выпадкаў абмяжоўваючыся 1–2 чалавечымі сілуэтамі. Зразумела, што гэта істотная загана мастацкага метаду, таксама як і адсутнасць вялікай ахвоты ўрывацца ў эмацыянальныя сферы жыцця народа не дазволяць стварыць нічога колькі-небудзь значнага ў выяўленчым мастацтве, якія б ні былі вялікія жывапісныя здольнасці мастакоў. Ілюстрацыйнасць, вельмі прыкметная ў радзе цяперашніх і ранейшых работ, А. Арнаутава, М. Плужніка, Д. Старалаўнікава не можа стварыць поспеху мастакам, бо яна як метад, не хвалюючы аўтара, не здольная эмацыянальна ўздзейнічаць і на гледача. Калі да гэтага яшчэ дадаць адсутнасць пошукаў у форме, поўнае здавальненне трафарэтна-кананічнымі прыёмамі ў жывапісе, якія ў радзе выпадкаў перасталі каго-небудзь вабіць з прычыны сваёй збітасці, то стане зразумела, як многа яшчэ недахопаў трэба пераадолець гродзенцам, каб усёй сілай таленту выйсці на шырокую дарогу творчасці.
[1961]
1962
[Ответы на анкету журнала «Вопросы литературы»]
— Какой жизненный опыт предшествовал началу Вашей литературной работы? Когда и где были опубликованы Ваши первые произведения?
— Четыре года войны. Десять лет послевоенной службы в армии — на Украине, в Белоруссии, на Дальнем Востоке.
— Какие проблемы, характеры, конфликты современности Вы считаете актуальными? Как Вы изучаете жизнь, как собираете материал для своих произведений?
— Как и во все времена — проблема правды художественного произведения и искренности автора. Поэтому действительно актуальными считаю правдивые характеры — не надуманные, не сочиненные, а «вырванные» из жизни со всей их человеческой сложностью.
— Как Вы понимаете долг писателя в формировании в людях новых, коммунистических качеств?
— Обличение зла во всех его формах и изображение добра, которое прежде всего проявляется в величии человеческого духа.
— Какие традиции в классической и современной литературе близки Вам? Какие искания в области художественной формы представляются Вам наиболее перспективными?
— Пожалуй, традиции критического реализма. (Вторая половина этого вопроса мне представляется не очень существенной: форма не имеет самостоятельного, решающего значения — было бы честно, правдиво и художественно).
— Кто из писателей старшего поколения оказывал Вам творческую помощь, в какой форме она выражалась?
— Лучшая творческая помощь писателей старшего поколения, кажется, это их книги. И тут мне хочется назвать «Разгром» А. Фадеева, «Тихий Дон» М. Шолохова, «В окопах Сталинграда» В. Некрасова, а также произведения авторов моего поколения — Г. Бакланова, Ю. Бондарева, Э. Казакевича, хотя писать я начал значительно позже.
— Ваши ближайшие творческие планы?
— Темы минувшей войны, ибо в ней видятся очень многие начала, входящие в наши дни и выходящие
[1962]
Жывыя — памяці мёртвых
Гады, якія мінулі пасля заканчэння вайны, многім даюць падставу лічыць ваенную тэму амаль гістарычнай. Мала хто рашаецца назваць яе ў шэрагу іншых тэм сучаснасці, справядліва лічачы, што людзі жывуць цяпер іншымі клопатамі, хочуць адвыкнуць ад цяжкіх уражанняў вайны. Зноў жа — колькі ўжо напісана аб ёй!..
Безумоўна, напісана нямала. Не так ужо многа — добра і праўдзіва, болей — пасрэдна і, вядома, нямала — дрэнна, або, як цяпер гавораць, несучасна. Але чым далей ад нас адсоўвае час гэтае велізарнае з народных выпрабаванняў, тым усё больш настойліва адчуваецца ў літаратуры імкненне многае асэнсаваць, зразумець і захаваць у чалавечай памяці. Урокі вайны, аказваецца, вучаць сёння вельмі і вельмі многаму, «указующий перст» іх працягнуты цераз галовы пакаленняў у будучыню. I з кожным годам, з кожнаю новай кнігай яно, гэтае асэнсаванне вайны, ідзе ўглыб і ўшыр, і тэма вайны часам гучыць вельмі сучасна. Поспех жа ці няўдача тут залежаць хутчэй ад пісьменніцкага метаду (зразумела, і ад таленту таксама), чым ад спецыфікі гэтай тэмы.
Цяпер ужо мы можам больш-менш выразна бачыць поспехі і тыповыя недахопы многіх твораў на ваенную тэму. Саракавыя гады далі нашай літаратуры шэраг выдатных вобразаў герояў. Прыняўшы іх як эталоны, мы прывыклі за шмат год да мужнага і вясёлага радавога Васілія Цёркіна, да дзейсных і высакародных герояў А. Ганчара, да нязломнага ў сваёй свяшчэннай упартасці стаць у строй байцоў Марэсьева, да мужных разведчыкаў Э. Казакевіча. Маральную сутнасць гэтых вобразаў нарадзілі тыя высокія і суровыя патрабаванні, якія вайна прад’явіла да грамадзян — абаронцаў Радзімы. Жыццёвымі прататыпамі іх з’явіліся героі з вялікай літары: Аляксандр Матросаў, Мікалай Гастэла, Юрый Смірноў, Алег Кашавы і тысячы іншых. Гераізм, высокая самаадданасць, любоў да Радзімы і нянавісць да ворага — вось якасці, у значнай меры ўласцівыя гэтым людзям.
I таму зразумела, што асноўным і галоўным матывам твораў тых год пра вайну быў гераізм ва ўсіх яго відавочных праявах.
Аднак праўда пра вайну і подзвіг народа была выказана далёка не ўся, далёка не поўнасцю. I гэта зразумела. У першы пасляваенны час пісьменнікі, ідучы па гарачых слядах падзей, не мелі парой ні часу, ні магчымасці для асэнсавання ўсіх праяў вайны, яе адлюстравання ў чалавечых лёсах. Мастацкі ўзровень шмат якіх твораў таксама прымушаў жадаць лепшага.
Напрыклад, даволі частымі былі сітуацыі, калі героі прыходзяць у сябе менавіта ў момант набліжэння танка (не пазней!), трапна наводзяць (а як жа інакш!) і ўраз, з зайздроснай ліхасцю прабіваюць яго браню; калі лётчыкі падбітага самалёта з неймавернай вытрымкай адкідваюць парашуты і накіроўваюць палаючыя машыны на скапленне (абавязкова скапленне!) тэхнікі ворага; камісары для падняцця духу байцоў з’яўляюцца на флангах у самыя крытычныя моманты, і ні на хвіліну пазней, а якая-небудзь партызанская цётка, валодаючы аўтаматам не горш, чым чапялой ля печы, бярэ ў палон адразу чатырох эсэсаўцаў. Многія з такіх твораў былі створаны па метаду кабінетнага сачыніцельства, без дастатковых ведаў і разумення гісторыі і прыроды вайны, на аснове літаратурных (чытай: газетных) крыніц, таропкіх гутарак з удзельнікамі партызанскага руху, той або іншай бітвы і г. д. «Выхаванне подзвігам» нярэдка ператваралася ў ілюстратарства, у замалёўкі бесшабашнай ліхасці, лёгкай перамогі над ворагам. Скажалася само ўяўленне аб подзвігу як моманце надзвычайнай душэўнай мэтанакіраванасці, мабілізаванасці лепшых чалавечых сіл.
У выдадзенай, болей дакладна, перавыдадзенай у 1961 годзе кнізе Ц. Жураўлёва «Была вайна» (апавяданні, напісаныя ў гады вайны) выступаюць такія байцы-ўдальцы, якія «пархатага немца» абводзяць вакол пальца.
«Немца ашукаць — гэта справа няхітрая, — разважае сяржант з апавядання „Самі з вусамі“. — А вось быў у нас, таварыш капітан, адзін яфрэйтар у батальёне, Ягор Іванавіч Каліна, дык ён, можна сказаць, ашукаў усю нямецкую дывізію… На што камандзір дывізіі быў у нас такі глазасты, а і той прызнаўся, што Каліна вочы яму раскрыў на ўсю аперацыю…»