Зачараваныя смерцю

Алексиевич Светлана Александровна

І тады я сабе сказала: у цябе ёсць дом, у цябе ёсць сын, у цябе ёсць муж. Ім падабаецца, калі мама прыгожая. Я буду рабіць прыгожыя прычоскі. Яны любяць, калі ў доме пахне дамашнім печывам. Я буду гатаваць ім смачныя абеды. Муж заўсёды хацеў, каб я не рабіла, сядзела дома. На кухні. А тут яшчэ ў яго добра пайшла работа: ён — архітэктар, у іх шмат заказаў. Ягоных грошай нам хапае… На тое звычайнае жыццё, да якога мы прывыклі, а пра раскошу, пра лішкі я ўяўлення не маю. Калі я гэтак вырашыла, мне падалося, што на нейкае імгненне я набыла разняволенасць і зноў дайшла да разумення таго, як мне трэба жыць. Я нават сябе ўгаварыла, што я — хатні чалавек, а не грамадскі. Але першыя дні па звычцы заводзіла будзільнік, падхоплівалася а шостай гадзіне раніцы. У акно зірну: усе кудысьці бягуць, спяшаюцца, а я — дома, не разам з усімі, не ў гэтым натоўпе. Неўразуменне: чаму? Я прывыкла належаць натоўпу, даўно заведзенаму кімсьці парадку, рытму. Гэта так проста і зручна. Мне не было

калі задумвацца: якая я, што люблю, што са мною робіцца, што з усімі робіцца? Раніцай нават забывалася на свае сны, яны выслізгвалі, мне не было калі дакопвацца да чагосьці таемнага ў сабе. Таемнага не было. Душэўнае жыццё, напэўна, замянялася працаю, і нават не самой працаю, а часам, праведзеным у інстытуце. Таму мне больш за ўсё не хапала дзяўчатак з майго аддзела, іменна дзяўчатак, нашых гаворак. Наш аддзел — гэта аддзел размнажальнай тэхнікі, сюды прыносілі гатовыя чарцяжы, мы іх размнажалі і аддавалі заказчыкам. Сядзіш і складваеш паперкі, я любіла, каб акуратна, стосікам. Работа была на другім плане, а на першым — нашы ўзаемаадносіны, і не ўзаемаадносіны нават, а задушэўныя размовы, балбатня. Разы тры на дзень мы пілі гарбату, ну, і кожная распавядала пра сваё. Прыманьвалі, выдумлялі. Адзначалі ўсе дні нараджэння і святы. Складваліся па дваццацьпятцы на хрэсьбіны, на радзіны, на вяселле. А пасля работы бяжыш дадому, па дарозе трэба заскочыць у крамы: у адной — пастаяць у чарзе купіць мяса, у другой — яйкі даюць. Там геркулес выкінулі. Два аўтобусы прапусціш, бітком набітыя, у трэці ўрэшце ўціснешся. Дадому прыходзіш стомленая, змучаная. Не хочацца думаць ні аб чым, адкідваеш ад сябе ўсе думкі, і ў цябе поўнае права на тое, каб адключыцца. Ты ўся выдаткавалася, ты адчуваеш сябе пакутніцай, ахвярай. Мне здаецца, калі б зараз усё ў нас было ў крамах, не стаялі б людзі ў гэтых чэргах удзень і ўначы па малако і мяса, хапала грошай — самазабойстваў было б яшчэ больш. Паявіліся б пытанні, яны ўсплылі б тут жа: чаму мы гэтак жывём, хто мы? На іх трэба было б адказваць. А цяпер ратуе тое, што трэба змагацца за выжыванне. Усё трэба здабыць, выбіць, назапасіць, пачакаць, патрабаваць… А я выпала з гэтай павозкі…

Цяпер я варыла абеды, вязала швэдары, мыла падлогу, чысціла вокны. І адным днём дайшло да мяне, што яны мяне не заўважаюць. Муж прыходзіў з работы, завальваўся на канапу і чытаў газеты. Сын вяртаўся са школы, абедаў і зачыняўся ў сваім пакоі. Уключаў музыку. Са мною ніхто не размаўляў. Падай… Прынясі… Дзе чыстая сарочка? Дзе чыстыя шкарпэткі? Што ў нас на абед?.. Я дома жыла, а яны вярталіся сюды пераначаваць, перакусіць, перамяніць сарочку, перамяніць чаравікі, каб іх абмылі, пачысцілі. Калі сын быў у школе, я заходзіла і сядзела ў ягоным пакоі. З той прычыны, што ён са мною кантактаваўся мала, не раскрываў душу, я хацела наблізіцца да яго праз ягоныя рэчы. Там было ўсё новае, з незнаёмымі наклейкамі, пачынаючы з зубной шчоткі. Чужыя песні, майкі, цыгарэты, значкі, шкарпэткі… Нібыта побач са мною жыў нейкі замежнік…

— Сынуля, — пыталася я, — ёсць у цябе мара? Табе ж ужо шаснаццаць гадоў. Ты, вядома, паступіш у інстытут?

— Дзеля чаго? Я стану бізнесменам. У мяне будзе шмат грошай.

— А навошта табе шмат грошай?

— Я хачу жыць, хачу весяліцца. Грошы — гэта воля. Гэта асабістая свабода. Ты, мама, ведаеш, што гэта такое?

Не ведаю. Для мяне грошы заўсёды былі матэрыяльныя, гэта — машына, дача, нарэшце, футра ці магчымасць купіць свежае мяса, садавіну на рынку. Аб тым, што грошы — гэта яшчэ і свабода, я не думала. Я аб гэтым не задумвалася, я наогул ніколі не думала аб свабодзе. Мне хацелася, каб у мяне было ўсё: дом, харч, адзенне, — усё тое, што сын цяпер называе «камфортам раба». Жыццё для яго — свята, ён адчувае яго хуткацечнасць, а мне яно выдавала куды больш надзейным. Ён не хоча чакаць, ён хоча ўсё адразу. Зараз! Яго пакаленне ўжо не пераканаеш, не завабіш быць угнаеннем для будучыні… Я падслухала, пра што яны гавораць, ягоныя сябры. Кожны марыць мець сваю справу, кіёск, краму… Ад адной толькі дзяўчынкі я пачула: «У мяне будзе атэлье. Я стану шыць для бедных». Хтосьці тут жа яе збянтэжыў: «Ты разарышся». І дзяўчынка замоўкла. Усе яны хочуць свята…

Але ж расце побач суседскі хлопчык: запоем чытае кнігі, майструе караблі і хоча стаць мараплаўцам. Вось гэта мой хлопчык, я яго разумею…

Ды раптам мой сын падыдзе да мяне, абдыме, пацалуе:

— Мама, я, можа, заўтра нават падлогу для цябе памыю.

Такога ніколі не бывае, але ўсё роўна прыемна. Я гэта памятаю.

Муж ляжыць на канапе і чытае газеты. Ён прынёс у хату грошы… Астатняе павінна рабіць жанчына, асабліва калі яна дома. У нядзелю ён любіць пайсці ў парк і пакатацца на арэлях. Раней мы каталіся і цалаваліся, цяпер толькі катаемся.

Я ўцякала ад іх да сябровак. Яшчэ нядаўна… Зусім нядаўна… Мы ўсе былі аднолькавыя, жылі адным жыццём… А цяпер? Адна здзіўлялася: «Грошы прыносіць? Што табе яшчэ трэба? Галоўнае — «бабкі». А ты яшчэ нейкіх адносін хочаш. Мая мара — выйсці замуж за іншаземца ці багатага кааператара». У другой муж запіў. Ёй не да мяне. У хаце пастаянна няма грошай, сына

галоднага ў школу выпраўляе, сама зімой ходзіць у старой асенняй куртцы і лёгкіх чаравіках у мароз. У трэцяй муж стаў мільянерам. Штосьці купляе, штосьці прадае. А яна робіць качагарам, ну, вядома, яна вугаль шуфлем у топку не кідае — кнопкі націскае, але ўсе роўна ім за шкоднасць там малако даюць. У мужа — мільёны, а жонка качагарыць, як кажуць, укалвае. Ёй увесь час здаецца, што скончацца іх мільёны тым, што яго пасадзяць. Каму ў нас гэта падабаецца, што ў некага ёсць мільёны, а ў яго няма?! Ці спаляць, ці пасадзяць. А ў яе двое дзяцей. Скончыліся мае паходы тым, што я зразумела: мая душа — мая тэрыторыя, я павінна яе абараняць, нікога сюды не пускаць. Разламаюць, развалакуць, ці то з цікавасці, ці то са спачування. Трэба вучыцца жыць адной. А як? Я аказалася няздольнай да самоты. Увесь час трэба выбіраць. Самой. Я спакутавалася. Хацела пашыць халат, хадзіць дома ў прыгожым халаце. Каб мае ахнулі! Фасон ніяк не падбяру. Прывыкла: спадніца, кофта, джынсы. Як і раней, насмажу катлет на ўвесь тыдзень. А далей што? Я не люблю кухні, не люблю ўбірацца, малявацца… Выйшла, што дома я таксама — не «прафесіянал»… І тут мой лёс — здымаць копіі і размнажаць: сукенка, як ува ўсіх, катлета, як ува ўсіх… Са мною не было свята…

Можа, сабачаня завесці? Адкуль людзі ўзялі, што яны лепшыя за звяроў і птушак?

…Мне разлюбілася ўсё ў сабе: мае валасы, мая паходка… Са мною штосьці стала адбывацца… Не толькі ў душы, але і ў самім арганізме… Гэта як прыпадак… Як маланка… Чую, што адчыняюцца дзверы, я на павароце ключа ўжо ўгадваю: муж ці сын. Муж! На стале бутэлька з воцатнай эсенцыяй… Я паспела выпіць толькі палову… Хуценька глытаю тое, што засталося… Выкідваю ў смеццеправод бутэльку… Каб аніякіх слядоў… Каб ён не ўгаварыў мяне не паміраць… Калі я яго не бачу, калі ён мне нічога не гаворыць, я ведаю, што ягоныя словы… Гэта не каханне… Яму проста зручна, каб я была… Як гэта? Камфорт раба… Я не хачу быць рабом… Рабыняй… Я так і не зразумела, хто я… Мне лепш перасяліцца… І пачаць усё спачатку. Але перад тым, як выпіць воцат… Гэта проста смешна… Няўжо я не разумела, што знікаю назаўсёды? Перэд гэтым я паглядзела чарговую, сто трыццаць першую серыю фільма «Багатыя таксама плачуць». Гэты мексіканскі кінасерыял, які зараз уся краіна глядзіць. Пра каханне… Як гэта я памру, калі праз паўгадзіны кіно? Я хацела сапраўды памерці… Я марыла памерці… Але мне ўсё роўна было цікава: яны пажэняцца ці не? Ці бывае хто-небудзь шчаслівым? Як быць шчаслівай?

Ад сына мы ўтаілі… Цяпер я вагаюся: прызнацца ці не прызнацца? Неяк мне ён сказаў, што ў смерці ёсць штосьці жаночае… Што ён хацеў сказаць?

Гісторыя чалавека, які не мог быць шчаслівым. Віктар Іванавіч Маруцін — фатограф, 55 гадоў

З аповеду дачкі:

— Ён паехаў на дачу… Гэта ён нам сказаў, што паедзе на дачу. Сышоў з электрычкі, яго бачылі: з рэчмяшком, з паляўнічай стрэльбай і фотаапаратам. І завярнуў у лес… Па заечым следзе… Гэта нам таксама расказвалі. Была нядзеля. Пагодлівы зімні дзень. Блішчэла чыстае сонца. Шмат людзей ехала на дачу…

Ён быў благім паляўнічым… Не любіў забіваць, не было ў ім гэтага паляўнічага азарту. Хоць заўсёды браў з сабой стрэльбу. Ды прывозіў дадому часцей за ўсё не забітую дзічыну, а новыя здымкі. Птушак, звяроў… Яму падабалася здымаць зіму і восень. Лета чамусьці не любіў. Мая любімая фатаграфія, аднойчы падараваная мне бацькам у дзень нараджэння, — здзіўлены заяц… Ён блізка-блізка наскочыў на чалавека і не спалохаўся, а здзівіўся… Гэта фатаграфія была на некалькіх выстаўках. Атрымала прыз. Бацька аб'ездзіў усю краіну. Здымаў славутых вучоных, касманаўтаў, перадавых даярак, перадавых пастухоў і рыбакоў, будоўлі і новабудоўлі пяцігодкі. Але прызы і дыпломы атрымліваў за птушак і звяроў. (Паўза.)

Страляў ён са сваёй паляўнічай стрэльбы… Проста сабе ў сэрца…

Мы знайшлі яго праз тры дні… Мы шукалі яго па заечых слядах. (Паўза.) Я пераканана… Ніхто не дакажа… Ён усё панёс з сабою… Гэта асабістае… Таемнае…

Можа, гэта была боязь звыродлівага фіналу? Ён хацеў памерці моцным… (Маўчыць.)

Над яго рабочым сталом заўсёды вісеў партрэт Хемінгуэя…

Альбо была ў яго нейкая свая версія жыцця. І яна — бах — і абрушылася. А новая версія не прыдумана…

Мама? Чым жыла мама? Яна падымалася ў шэсць раніцы, вымывала кватэру…

Можна шмат што прыгадаць… Засталіся яго запісныя кніжкі… Я іх прачытала. Я ўбачыла, што не ведала свайго бацькі, я чытала запісы амаль незнаёмага мне чалавека. (Маўчыць.) Са мной ён хутчэй… абараняў свой час… А сам пакутаваў… Кідаўся… (Маўчыць.)

Я любіла свайго бацьку. Але я не люблю ягонае пакаленне. (Маўчыць.) Я любіла яго, але меркавала, што ён — баязлівец, бо жыў, як усе. Не змог інакш. Але цяпер я не магу назваць яго баязліўцам… не магу… (Маўчыць.)