Зачараваныя смерцю
Шрифт:
Жылі мы на адну маю зарплату і яго маленькую пенсію, ледзьве хапала ад палучкі да палучкі. Але тут, у каго перахапіўшы, у чымсьці сабе адмовіўшы, я зрабіла яму падарунак — матацыкл. Хай самы танненькі, але матацыкл — яго мара, яго сон, яго жаданне. Імчацца, рухацца, ляцець!
— Мама, я гэтак доўга праляжаў у пасцелі і прасядзеў у крэсле, — гаварыў ён, — што мне не семнаццаць гадоў, а сто.
І вось тут першы званочак… Званок… Знак бяды…
Паехаў — і няма, няма. Пастаю на балконе, пахаджу па кватэры: дзе ён, што з ім? І навошта я купіла яму гэтую страшную прыгожую цацку? Можа, трапіў пад машыну, урэзаўся ў што-небудзь. Матацыкл лёгкі, як мячык, падаб'юць, скамечаць, як паперку. Дзе ён? Што з ім? Позна
— Ты сам цэлы? — выбягаю насустрач.
— Мама, яны б'юць…
— Хто? Што?
— Мама, яны б'юць… Я нічога не парушыў, і правы ў мяне былі з сабою. Спыняе міліцыянер і загадвае ехаць у аддзяленне. Пасадзілі ў камеру, а самі ламалі, карэжылі матацыкл. Валачыў яго на сабе праз увесь горад. Дарэмна валачыў — цяпер яму месца на сметніку.
Раніцай прыйшлі ягоныя сябры. Я чула, як яны яго адукоўвалі, вучылі:
— Ты што, з месяца зваліўся? Мент спыняе — даеш яму дзесятку. Зарплата ў іх маленькая, разумееш?
Уладкаваўся кіроўцай у таксапарк. У першыя ж дні ўкралі магнітафон. Паабяцалі навучыць, як выпіваць шклянку гарэлкі адным духам і трохпавярховаму мату — пасвячэнне ў прафесію. У суботу нацямку бег на чорны рынак прыдбаць запчасткі, купляў іх на ўласныя і на маміны грошы.
Не вытрываў, падзяліўся са мною:
— Мама, як жа можна гэтак жыць? Усе крадуць, падманваюць.
Разумная, ідэйна падкаваная мама абурылася:
— Бо ўсе маўчаць! Мы ўсе заўсёды маўчым. Ты павінен выступіць на сходзе!
— Дзякую за параду, — сказаў ён праз некалькі дзён. — Выступіў. Воплескаў не было. Пасля сходу падышоў начальнік: «Ты ў нас надта разумны, тваю маць. Пішы «па ўласным жаданні», тваю маць, ці такі артыкул уляплю, што ў турму сядзеш, тваю маць!» І праз гадзіну далі разлік. Яшчэ і вінен застаўся — трыццаць чатыры рублі «за перавыдаткі паліва».
Я ў гэты час працавала на абласным радыё, «ваявала» за справядлівасць, пісала кнігу пра дзяцей вайны. Я прызнавалася ўжо, што вайна была самым моцным уражаннем майго жыцця. Не для мяне адной, для ўсіх. Пра вайну шмат пісалі, гаварылі; ставіліся фільмы, спектаклі, балеты. Яна быццам усё яшчэ заставалася нормай, мерай рэчаў. Сотні, тысячы магіл у лясах, ля дарог, сярод гарадоў і вёсак нагадвалі і нагадвалі пра яе. Ставіліся новыя помнікі, манументы, насыпаліся скіфскія курганы Славы. Пастаянна падтрымлівалася высокая тэмпература болю… Я мяркую, што яна рабіла нас нячулымі, і мы аніяк не маглі вярнуцца назад, да нормы. Цяпер прыгадваю, як у аповедах былых франтавікоў мяне здзіўляла адна дэталь, якая ўвесь час паўтаралася. Тое, як доўга пасля вайны не аднаўлялася натуральнае стаўленне да смерці — страх, неўразуменне перад ёю. Уяўлялася дзіўным, што людзі так горка плачуць над целам і труною аднаго чалавека. Падумаеш: адзін нехта памёр, аднаго некага не стала? Калі яшчэ зусім нядаўна яны жылі, спалі, елі, нават кахалі сярод дзесяткаў трупаў знаёмых і незнаёмых людзей, што ўспухалі на сонцы, як бочкі, ці ператвараліся пад дажджом і артылерыйскім абстрэлам у гліну, у гразь, раскалашмачаную дарогу. Я сама памятаю, як адразу пасля вайны ехала ў трамваі і раптам крык: крычала жанчына, у яе «зрэзалі» з пляча сумачку. Яна дагнала і схапіла за рукаў бруднага, абарванага хлапчука: «Памажыце! Трымайце! Злодзей! Злодзей!» Яго сталі ўсе біць, штурхаць, яшчэ колькі хвілін — і разарвуць. У мяне падскочыла ад радасці сэрца, калі я ўбачыла ў гэтым натоўпе, што чыніў дзікі суд, маладога афіцэра, у форме, з ордэнамі: уратуе, абароніць! Тое, сведкай чаго я стала, дагэтуль кідае мяне ў дрыжыкі. Ён падцягнуў хлапчука да сябе, узяў яго за руку і пераламаў яе, як палку… І выштурхнуў з трамвая… Ніхто не закрычаў: ні натоўп, ні хлапчаня…
…Ён ляжаў, прыкрыты белай касынкай… І гэтая чорная
…Колькі было хлапечага гонару, бляску ў вачах, калі яго ўзялі на работу інкасатарам у Дзяржбанк:
— Там такія хлопцы, мама. Біцэпсы — во! А галоўнае — цяпер ні адзін гаішнік не мае права спыніць маю машыну! Разумееш?! А то махне палачкай — і гані дзесятку. Уніжайся.
Раптам зрабілася рэальным наша самае жаданае: ён будзе здаровым, праз тры-чатыры месяцы дактары паабяцалі зняць з дыспансернага ўліку. Зніклі падковы-ацёкі, вочы сталі вялікія і блакітныя. Цяпер ён паступіць у інстытут на завочнае. Што за выпрабавальнік машын без адукацыі, гэта не баранак звычайны круціць. Была ў нас мара недаступная — каляровы тэлевізар. Пашанцавала, узялі ў крэдыт без папярэдняга ўзносу. Ён глядзеў свае любімыя аўтаралі…
Мы былі б шчаслівыя, каб не адна наша гаворка…
— Ты заўсёды мяне вучыла, — пачаў гэтую гаворку ён, — чытай, думай. Вось я і думаю. Мае хлопцы вярнуліся з арміі. Іх не пазнаць. Яны там такое бачылі, перажылі, што гатовы забіваць усіх запар. У нас з табой цікава атрымліваецца: жывём у адным доме: ты — на светлым баку, а я — на цёмным. Ты пішаш нарысы пра слаўных працаўнікоў, табе ўручаюць ганаровыя граматы і кветкі. Ты заходзіш у жыццё з параднага ўваходу, а я з самага ніжняга паверха, з падвала…
— Сын, жыццё бывае жорсткае, але ў ім, як у прыродзе, цемра саступае месца святлу. Мы перамаглі страшнага ворага, неверагоднага — фашызм. Ты ўявіць сабе не можаш, што такое быў апошні дзень вайны! Людзі выйшлі на вуліцы: плакалі, абдымаліся, цалаваліся, спявалі, танцавалі. Яны верылі, што ўсё зло знікне з твару зямлі, усе будуць добрыя, сумленныя, светлыя… Пасля мора крыві, слёз… Я гэта бачыла дзяўчынкай, не магу забыць…
— Чыстыя і светлыя ў псіхушках сядзелі. Іх на пальцах можна пералічыць. Ты што, мама, і праўда верыла, што Сахараў здраднік, вар'ят? А Высоцкі памёр, бо піў… А не з нуды, бяссілля, што гэтую кітайскую крамлёўскую сцяну не прабіць, не ўзарваць? Ад гэтай безвыходнасці можна звар'яцець. Чалавечы розум яе не вытрымлівае. А ты як з іншай планеты на Зямлю спусцілася. Колькі можна пра вайну?! За сорак з гакам гадоў час што-небудзь бы іншае зрабіць і захапляцца…
Калі б з ім побач быў бацька… Мужчына…
…За сцяной прабіў гадзіннік, я налічыла адзінаццаць удараў… Дзе сын? Наша дамова — калі ён затрымліваецца пазней за дзесяць, званіць — выконвалася няўхільна. Дванаццаць… Я кідалася з пакоя на балкон, з балкона — у пакой. Правярала: ці працуе тэлефон, ці спраўны званок у дзверы?
Званок празвінеў… Адчыняю дзверы.
— Мама, хуценька таксісту два рублі, — з гэтымі словамі ён зайшоў у кватэру, з разбітым барвова-сінім тварам, з распухлымі рукамі.
Аддаў таксісту грошы. Не апусціўся, а асеў, як непасільны для самога сябе мех, у крэсла:
— Заўтра прыйду на работу, атрымаю зброю і перастраляю ўсю гэтую свалату! Апошнюю кулю пакіну сабе!
Што здарылася? Што адбылося?
Пабыў у сябрука, ішоў дадому. Спыніўся на мосце — папаліць, палюбавацца на ноч, на зоркі (гэта я ў маленстве навучыла яго глядзець на зоркі ў вадзе — свет у зорках, сын!). Праехала міліцэйская машына — добра, што міма. Не, развярнулася і назад да яго. Падбеглі два міліцыянеры:
— Ты чаго тут стаіш?
— Палю.
— Ідзі ў машыну.
— На якой падставе?
Яны паказалі яму «падставы» — заламалі рукі, білі па твары, па галаве, запхнулі ў машыну, там дратавалі ботамі… Па аперыраванай нырцы… Прывезлі ў аддзяленне міліцыі. Дзяжурыў пажылы маёр, мільганула надзея: гэты разбярэцца, пазвоніць у інкасацыю ці дадому. Пачуў каманду:
— У камеру!
У дванаццаць гадзін вывелі і загадалі падпісаць адну паперыну, што ў п'яным выглядзе перашкаджаў адпачынку працоўных, а другую, што ўсе рэчы яму вернуты.