Зачараваныя смерцю

Алексиевич Светлана Александровна

Я шмат думаю пра смерць, але я не хачу сябе забіць. А як ён там? Што там?

Ён любіў мора, рэчку, калодзежы. Ён любіў усё, дзе жыла вада, яна яго прыварожвала: «Глядзіш у ваду, а там цемень». Альбо: «Зорка ціхая адна пабялела, як вада. Цемната». Яшчэ: «І вада цячэ адна… Цішыня».

І тут падыходжу да самага жахлівага моманту… Як толькі я на гэта натыкаюся — хуценька адыходжу, адбягаюся ўбок, ці іду-іду, а перад гэтым момантам спыняюся, як укапаная. Не, я памыляюся, а можа, і не. Не, вядома ж, я памыляюся. Гэта самая жахлівая думка, якая прыходзіла да мяне. Усё-такі насмелюся… Вымаўлю… Упершыню вымаўлю яе ўголас, раптам я ад яе такім чынам пазбаўлюся. У мяне няма іншага спосабу выкінуць

яе з душы, акрамя як наважыцца сказаць… Выцягнуць з сябе…

Кожны год я пісала новы рэферат, які пасля павінна была абараняць на кафедры ў інстытуце. Як заўсёды, дома абмяркоўвалі яго разам. Я чытала за вячэрай свае выпіскі, вершы, упадабаныя цытаты. «Паэты, што аддалі жыццё народу, у народзе застаюцца назаўжды» — так была пазначана мая тэма. Хто ёсць паэт? Які ў яго непазбежны лёс у Расеі! Лёс памерці… У сувязі з гэтым мы шмат гаварылі дома пра смерць, пра бацькаўшчыну. З мяне, як з каляднага меха, сыпалася і сыпалася… Цытаты пра нашу дарагую Радзіму, пра тое, што маці-жабрачка даражэй за ўсё… Мой любімы эпіграф да ўсяго ў нашай гісторыі: «Люблю Айчыну я, ды дзіўнаю любоўю…» Паўтарала, як Блок у пісьме да маці пасля вяртання з-за мяжы пісаў, што Радзіма адразу паказала яму і свіны лыч, і боскае аблічча. Націск, вядома, рабіўся на боскае.

Што яшчэ адбывалася гэтым апошнім годам? Ігар ездзіў у Маскву на магілу Высоцкага. Закахаўся ў дзяўчынку Наташу, пасля штосьці ў іх разладзілася, ён пакінуў гаварыць пра яе вершамі. Узяў і пастрыгся нагала, стаў вельмі падобны да Маякоўскага.

Апошняе лета… Загарэлы. Вялікі, дужы. Яму давалі на выгляд васемнаццаць гадоў. Паехалі на канікулы з ім у Талін. Ён быў там другі раз, вадзіў мяне паўсюль, па розных закавулках. За тры дні мы «жахнулі» кучу грошай. Начавалі ў нейкім інтэрнаце.

…Не суджана вам бачыць… Як я хаваюся ў тумане-мгле, І апранаюся паволі ў змрок, І ўрэшце знікну ў цёмна-сінім сне.

Я хацела, каб ён стаў доктарам… Яшчэ нічога не здарылася. Аніякага намёку, а на мяне знячэўку набягалі прыступы нямога адчаю: «Не хачу, каб ён быў паэтам! Не хачу!» А ён пісаў і пісаў вершы…

І ноч зялёная таемна адыходзіць, І месца саду забірае дзень.

Апошні месяц… У мяне памёр брат. Калі б можна было павярнуць час назад, я не брала б у тыя дні з сабой сына. Але ў нас у радзіне мала мужчын, і ён мне памагаў, міжволі выходзіла, што меў дачыненне да смерці. Глядзеў на яе, прывыкаў. У паэзіі, кіно — смерць прыгожая: на хаду, на ляту… Трупа няма, трупа мы не бачым… Як яго мыюць, апранаюць… Як ужо на другі дзень паяўляецца пах… Нічога гэтага ў мастацтве няма. Пасля таго, як ужо было позна баяцца, у мяне ўзнік страх, што ён падглядваў за смерцю, занадта доўга ля яе знаходзіўся: «Ігар, перастаў кветкі… Прынясі крэслы… Схадзі прынясі хлеба…» Вось гэтая звычайнасць рэчаў, якія адбываюцца побач са смерцю, магла падзейнічаць на яго нечаканым чынам. Тут усё магло паяднацца: і жаданне перажыць тое, пра што хацеў напісаць, і непасільна жахлівыя для яго ўзросту пытанні — чаму, куды?

Прыехаў аўтобус. Усе сваякі селі, майго сына няма.

— Ігар, дзе ты? Ідзі сюды.

Ён заходзіць — месца вольнага няма.

Ці то ад штуршка, ці то… Аўтобус крануўся, і брат на імгненне расплюшчыў вочы. Благая прыкмета — у сям'і будзе яшчэ адна смерць. Я думала… мая мама, баялася за яе сэрца… Сталі апускаць труну ў дол, штосьці ўпала туды, я скачу ў гліну, дастаю. Ніхто ў дол не скача… Благая прыкмета… На памінках усе селі, усім крэслаў хапіла, і зноў за

гэтым сталом Ігару месца няма…

Калі б можна было павярнуць назад… Я не дала б яму глядзець на смерць… Узірацца…

…А зараз па гадзінах… Чатырнаццатага снежня… Раніцай… Я мыюся, адчуваю: стаіць у праёме дзвярэй, трымаючыся абедзвюма рукамі за вушакі, і пільным поглядам абводзіць ванную, пасля мые рукі, твар…

— Што з табой? Сядай за ўрокі. Я хутка вярнуся.

Моўчкі павярнуўся і пайшоў у свой пакой.

Я спаткала сяброўку. Яна звязала яму модны пуловер. Мне хацелася зрабіць яму прыгожы падарунак у дзень нараджэння. Прынесла дадому, муж насварыўся: «Няўжо ты не разумееш, што пакуль нельга, каб ён насіў такія дарагія рэчы».

На абед дала яго любімыя пельмені. Звычайна талерку з дабаўкай просіць, а тут паторкаў відэльцам і пакінуў.

— Што-небудзь у школе здарылася?

Маўчыць. Тут я заплакала, у мяне чамусьці слёзы руччом паліліся. Сама злякалася — я плакала гэтак наўзрыд упершыню за многія гады. На пахаванні брата са мною такога не было. І ён спалохаўся моцна, я нават пачала яго суцяшаць.

— Памерай пуловер.

Апрануў.

— Падабаецца?

— Вельмі.

Зазірнула праз нейкі час да яго ў пакой: ён чытаў Пушкіна. У другім пакоі бацька друкаваў на машынцы. У мяне балела галава, і я задрамала. Калі пажар, людзі спяць мацней, чым звычайна… На бяду… Я пакінула яго за сталом… Цімка, наш сабачка, ляжаў у вітальні. Не забрахаў, не заенчыў…

Не памятаю, колькі часу мінула, расплюшчваю вочы: ля мяне сядзіць муж.

— А дзе Ігар?

— У туалеце. Запёрся. Напэўна, вершы свае бубніць, з гадзіну ўжо.

Дзікі, немы жах падкінуў мяне ўгору. Падбягаю, стукаю, грукаю ў дзверы. Б'ю рукамі, нагамі. Цішыня. Клічу, крычу, упрошваю. Цішыня. Муж шукае малаток, сякерку. Узломвае дзверы… У старэнькіх штоніках, швэдары, хатніх тапках… На нейкім раменьчыку… Схапіла, панесла… Мяккі, цёплы… Пачалі рабіць штучнае дыханне… Выклікалі «хуткую дапамогу»…

Як жа я спала? Чаму Цімка не адчуў? Сабакі такія чуйныя… Я сядзела і глядзела ў адну кропку… Як вар'ятка… Мне далі ўкол і я кудысьці правалілася… Раніцай разбудзілі:

— Вера, падымайся. Пасля сабе не даруеш.

«Ну, зараз я табе дам, ты ў мяне атрымаеш», — падумала я, і тут да мяне даходзіць, што «даваць» няма каму.

Ён ляжаў… На ім той пуловер, які я падрыхтавала яму на дзень нараджэння… Усё знаёмае, роднае — твар, вусны, рукі… Я дакранаюся да яго… І ён дакранаўся да мяне… Яшчэ дзень мы былі разам…

Я дарую табе, поле, Я дарую табе, возера, Я дарую табе, Бацькаўшчына…

Не затрымаць… Не запыніць… Не падштурхнуць да берага… Можа, я занадта моцна яго любіла? Як нельга любіць?..

— Я не ведала, куда мне бегчы. У царкве малілася, але баялася прызнацца, што ён скончыў самагубствам. Ходзіш і на неба глядзіш… На неба… На неба… На неба… Крычаць пачала не адразу, праз некалькі месяцаў. Але слёз не было. Крычаць крычала, а не плакала. І толькі калі адноечы выпіла шклянку гарэлкі — заплакала. Пачала піць, каб плакаць… Пачала чапляцца за людзей. У адных нашых сяброў мы праседзелі, не выходзячы з кватэры, два дні. Зараз разумею, як ім было цяжка, як мы іх мучылі. Мы ўцякалі са свайго дому… Як заставаліся, я адчыняла дзверы ў туалет, стаяла і глядзела: на тую трубу ад выцяжкі, на тыя сцены… Пакуль муж не адцягне… Двойчы хацелі памяняць кватэру, ужо дакументы падрыхтуем, людзей абнадзеім, спакуем рэчы… І не магу з кватэры выйсці, нешта вынесці… Не для мяне гэтае выйсце — пачаць новае жыццё… Я сноўдалася па крамах, падбірала яму рэчы: вось гэты швэдар — ягоны колер, і гэтая сарочка…