Заговоренный меч (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Міне, осы ыпшатарды азір аралы жырау ара бойлы азтуан матауы керек. Бейбітшілік пен тыныштыты, слулы пен ойшылдыты сйетін лы сыншы Асан айы ыпшатарды тарихына аны-ты. азір ол тыныш елдерге бйідей тиген бл шапыншыл елді жйрік жырау ай жаынан матар екен деп млги ктіп отыр. Оан отан арт не айтпа? ыпшаты ерлігіне андай мін тапа? Шапыншылыты, ерлікті мрат крген мына у заманда жрт оны ойына тсінер ме?

азтуан, Асан айы кткендей йгілі ары бабасы ара ыпша обыландыа бір тотап, ыпшаты шапыншыл ел екенінен бастады. араай крі домбырасын латыра безілдетіп, арасы стап, азтуан жырау домбыраны кйімен зі бірге шалып малдас ран алпында кенет ыти ала бір мтылып, айтадан отыра ап йрыымен шыр кбелек айнала тепедей жылжыды. Ханны сол жаында отыран азіргі

обыланды батыр ары бабасы ара ыпша обыландыны атын естігенде, шотыы згелерден анарлым жоары ктеріліп, бір масайрап алды. ыпша жаыны адамдары азтуанны жырынан делебелері озып, на здері жз елу жыл ерлік еткендей у-шу жырауа ошемет крсетті.

Асан айы отан арта бетін брды.

— Сйле, жырау, — деді.

алы ойа шомып кетіп басын тмен салып н-тнсіз отыран арт жырау, шапан дбірді естіп, тыпырши алан крі тарландай, кенет басын ктеріп алды. Сол стте-а ыл обыздан кй аырап оя берді. Атарыла сарнаан обыз німен бірге, бір кезде лаа жаымды оырай, азір кріліктен і бзылан отан артты арлыан даусы да шыты. Ол: — лімнен орыпау ерлік емес, ерлік мірді орау, — деді. Жырау шын батырлы біреуді жерін шауып, елін тонауда емес, з жеріді, з еліді жаудан ораудан туады дей келіп, аз бола трып кпке шапан, азтуан матаан ыпшаты кп бола трып аздан ашан кездеріні боланын айтты. Жырау таан кінні естігенде бастыы обыланды батыр болып елеуреп опадай алды.

— ашан? ай жерде? — деген де шу шыты. арт тайшы олара аяй арап, ыпшатар здері мытанмен зге рулар сатап алан «ыпша ашан» хикаясын естеріне салды.

ыпшатар алты лаш Шерухан бастаан бір аттанысында Чернигов аласын алма болан. Чернигов скері арсы шыан. Бір мы алпыс сегізінші жылды алтыншы айында екі скер Деснаны таралуы Синави зеніні жаасында кездескен. Орыс скерлері лкен ерлік пен табандылы крсетіп, ш мы адамнан ыпшаты жиырма мы скері жеіліп, кейін ашан. Кбі бден атып болмаан зенні мзы ойылып кетіп, ат-матымен суа кетіп, быпырт тигендей ырылан. Осы рыстан кейін іле-шала орыс жерінде ажайып а ттек боран трып, алан нпір топ жолдан адасып, елдеріне жете алмай сіп лген. Бны артынан азаты баса рулары «ыпша ашан» рыс деп атаан.

ыпша жаы енді басылып алды. Арын тобы, «Плі, крі тарланым, аяын алай-алай тастайды!» деп отанды ошаметтеп ктеріле тсті. Біра р мінезді, жалын жанды азтуан отан толауынан мойымады. амшы тиіп, ырши тскен жйріктей, енді тіпті долданып кетті. араай домбырасын аспана латырып, аруаы стап, жыр дабылын сті-стіне дапырата рды.

— Шерухан ханды жасы армады, абыз жырау, — деп бастады ол жаа толау ыраын. «Алып бойлы Шерухан» деп орыс еліні зі ыса еткен Шерухан ханны ерлігіне, шапыншылы ісіне бір ыдыру тотап тті. Содан кейін ара бойлы азтуан орыс алаларын шапан Бона, Тырхан, отан, Шерухан, Кончак, Србрі, нама, Сгір, Кбек, Торсы таы баса ыпша хандарыны райсысыны жауынгерлігін, ел аузында аыз болып жайылан жорытарын дріптей келіп, «з елдері тгіл бтен елдерге лмес аыз алдыр- ан осындай хан мен батырлар тудыран ыпшаты кім ор санар?» деп ожарлана жырын тотатты.

— Сйле жырау, — деді Асан айы отана:

— Бтен елге бл хандар аызымен бірге, жаман аты мен сйектерін де алдырды, — деп бастады бл жолы толауын отан ария ыры бермей. Жааы аты аталан хандарды кбіні шапалы баран жеріні князьдеріні олынан лгендігін айта келіп, отан жырау «з жеріні топыраы тас болып па еді блара! Не жетпеді соншама бтен елден ажал іздерлік?» деген сра ойды. Жайшылыта салматы арт, б жолы біреу шабынан тртіп, мазасын ала бергендей, абаын крлене тйді. Енді ол з сраына зі жауап берді. — Жо, зиратты екі лаш жер олара ыпша даласынан да табылатын еді, — деді. Біра хандарды іздегені баса. Адамны дниеге зі тойанмен кзі тоймайды. Байыан ыпша хандары байыан стіне байи тсуді маст етті. Тегін алтын, кмісті, асыл жиаз дниені, асырлап жинаан бтен жрт алаларыны азынасын тонап алысы келді. Алдарына салып айдаан мыдаан малдан тсер пайда олара аз крінді. Ерлігі ішіне сыймаанынан емес, анаатсыздыы мазасын алып, ажал трткілеп, жорыа шыты. Аырында дниеге тоймаан ос жанар, баса

елді бір уыс ара топыраымен тойып тынышталды деп арт аын кірене крсініп, «жауынгер туан, ыпшаым» зираттары жат жртты даласында алан хандарыны ылыын несіне дріптейсі! — деп отан жырау жырын тотатты.

ыпша жаында н жо. обыландыны екі беті тктеніп кеткен. Біра хан алдында стамды, н-тнсіз. Сондытан да, теіз тулап, дауыл соса да мызымас, су жаасындаы жартастай, озалмай тнып алан. Тек азтуан жырау ана сыр тйіп, бр-сар тасыалы кезегін ктіп, тыпыршып зер отыр. Ал треші Асан айыда да н жо. Ол сонау ыпша хандарыны анды жорытарын аыл таразысына салып ойа кеткен; лден уаытта басын ктеріп, баяу ана:

— Сйле, жырау, — деді.

азтуан «Айт, шу!» деген бйгі ранын естіген ыла йрытай, бірден аа жнелді.

Б жолы ол домбырасын безектей ойнатып бір тізерлей отыра ап ащы айайа салды. Кре тамыры білеудей боп, ке тамаы торай жтан жыландай ісініп ап, толауына кірісті.

— Ерлік — ежелгі салтым, — деді. — Алыс-жлыса жаратылан анды бала ыран с, р ясын кзетіп отыра алмайды. ыпша та сол ыран с. Ол ерлік шін жаратылан, — деп азтуан лашын алыса сермеді. Дл осы стте арсы алдында отыран жауы — арт жырауа она тсуге дайын, зі де сол ыран сты бірі трізді. Екі кзі анталап, алы абаы жауар кндей тксиіп кеткен.

Даусын кенен алып, таы да бір шырап жіберді де «Осы ерлігіні арасында ыпша лемге аян болды. Батыр жрт оламан [22] патшаны кезінде Стамбулды да жау тырнаынан алып алды» деп жырын бітірді.

отан мырс етіп езу тартты.

— Сйле, жырау, — деді Асан айы азтуанны аат кеткенін аарып, натпай аланын жасырмай сл абаын тйіп.

отан артты кткен кезі осы мезгіл еді. Крі ыран енді азтуанны рыш денесіне сояу-сояу тырнатарын ырш-ырш кіргізді.

— Орынсыз ан тккізгенді ерлікке кім санаан? — деп бастады ананы жуа ете, арт жырау. азтуан аын паш еткен ыпшатар атынасан Стамбул оиасын отан ария жыр еткенде, обыз ні дды ан жылаандай аырай шыты. арт жырауды зіні даусы да дл бір ксігін баса алмай отыран аралы адамны ніндей. Бл хикаяны естіген жртты екі рты суалып, жа жндері рпиісіп ждеп кеткендей. білайыр хан кз иыын обыланды батыра аударып еді, оны да басы тмен салбырай тскен екен. арт жырауды сзі жректерін тырнап, кздерін жаса толтыруа таяу трса да «Тотатыыз!» деп бйыруа бірде-бір адамны аузы барар емес. Ханны да, батырларды да кмейіне м йылан.

22

 о л а м а н — Комнин — Византия патшасы.

Алтын кмбез мешіті, а мрамордан аланан патша сарайларымен безенген, Босфор теізіні жаасындаы Византия астанасы Стамбула он бірінші асырда аса бір сойан кн туды.

Еділ, Днепр бойларынан ыпшатар уан торкі елі Дунай зенінен тіп Византияа жаындады. Византияны солтстігін бдан брын печенегтер басып алып, талан-таражын шыаруда еді. Ал Кіші Азияда Византияны алаларын трікмен сельджуктары мазалауда болатын. Стамбулды сау алуына екіталай кн туды. Бл аздай, енді Стамбула тртінші ас пайда болды. Ол ас — Дунай зеніне жетіп алан брте жылы мінген ыпшатар еді.

Сасан Византияны патшасы (императоры) Алексей Комнин Стамбулды алай сатап алуды білмей зіні ежелгі жауы Крестшілер мен Рим папасына «Константинополь» (Стамбул) торкілер мен печенегтерді олына тскенше, сендер алыдар» деп жрдем срап хат жазды. Расында Византияа безбйрек кшпелі таы елдерді шапыншылыы тым орынышты еді.

Византияны басына ан жауан осы бір иын-ыстау кезеде, печенегтер бірінші боп Стамбулды іргесіне кеп тотады. Император Комнин «ыпшатар не дер екен? Егер олар печенегтерге осылып кетсе, біржолата рыды» деп ан жтып ждеп жргенінде, бір кні Стамбулды солтстік жаынан аарынан жан тршігетін Бона пен анмар Тырхан алы олмен сау ете тсті. Олар «Жауды крсет! Біз дайын!» деді. Алексей лі де болса ыпшатарды кшін пайдаланысы келмей, оларды ке сарайында кндіз-тні ктіп, рыс кнін айтпай кідірте берді.