Заговоренный меч (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Бнымен айтысатын аын: «Ер Тарын» иссасында «бл — з мірінде толау айтып тоыз ханды тзеткен кісі» деп келетін бкіл азаты амын ойлап ткен Сыпыра жырауды рпаы Арынны ардагері сексеннен асан арт отан.

Ел амын ойлаан, лы сыншы Асан айыны бл жырауларды айсысынан болса да есесі биік жатыр. Оны жыры айы трізді тпсіз тере, ел мраты трізді мгі шпес арманды, ана жрегіндей мейірімді келетін…

Хан ордасыны алдына кіле би, батырлар ала-отан отыраннан кейін Асан айы айтысты бастады. Ол алдымен зі іштегі кйігін сырта шыара ел-жртыны амын сз етіп біраз толау айтты. Халыа тарап кеткен:

«Таза мінсіз асыл тас.

Су тбінде жатады.

Таза мінсіз асыл сз.

Ой тбінде жатады.

Су тбінде жатан тас.

Жел толытса шыады.

Ой тбінде жатан сз.

Шер толытса шыады» —

деп басталатын

лы толауын да осы жолы айтан-ды. Бір бунап, бір босатан науастай, бойын ысан жырын бітіріп барып «уф» деп демін алды. Енді ол бида орамалымен кн сйіп, жел ріп, атпарланан ксті мадайынан соралаан терін сыпыра сртті. Содан кейін барып жырауларды мына отыран ауыма з руларыны айдан шыанын, аттары неден алынанын таныстырып туін бйырды.

азтуан жырау безілдеген домбырасымен бірге орнында байыздай алмай, арасын жыр ысып, астындаы тай терісінен шыып, жоралатап дгелей, ащы дауысын бір шыратып алды да:

Алада ала, ала бар,

Бата алмай жау аладар.

Сатан шыан Кейса бар, Кейса — айса, ыпса — ыпша боп.

Он екі атаа таралар, —

деп Мхаммет пайамбар тумастан мы жыл брын, Ескендір Злхарнайынды Жиделібайсынны жеріне кіргізбей тотатан Са еліні патшалары фарсы жрты кей деп атап, одан патшаны тадаулы скерін — кейса (патша саы деген маынада) деп, одан ыпса туып, ыпсаты ыпшаа айналанын бір толап тті. Содан кейін Жиделібайсын жерін хнулар [18] аланда ыпшатарды солтстік суы жаа Ертіс, Есіл бойына шегінуге мжбр боланы, одан бес асыр ткеннен кейін тркі тымдас тркі, карлуктар-араалпатар жайлаан Еділ, Жайы бойына ауанын шырай толады.

18

Х н у — гунндарды азаша аты.

Сзді Асан айы енді отана берді. арт жырау ара кйектеніп кеткен крі обызын, ботасы лген ігендей боздатып, арлыан крі даусымен:

Жусанды деме араан, Жлдызды жары ай деме,

ытайдан шыып тараан.

Хнуа арсы ол шыса, Жорыта болан маймене.

А-лунь [19] — Арын руы,

ыпшапен атар жаралан, —

деп кне заманда Солтстік ытайдан батыса арай хнулар (гунндар) аттан- анда Арындар тркі тымдас елдерімен бірігіп бас ктергенін, аыры тиль кшіне шыдай алмай, сонау Ертістен рі Жоар тауына арай кшіп, хнулар тіп кеткеннен кейін,

19

А — л у н ь — Арын деген сзді ытай транскрипциясы.

Жетісуа келгенін [20] асатата жыр етіп тті.

Треші Асан йытап кеткен адамдай кзін жмып ойа шома тскен. лы сыншы ойын ешкім бзар емес, лаа ран танадай брі бірдей тына ал- ан. лден уаытта Асан айы кзін ашты.

Смырай, срия, см заман.

Шаалы тран ср жылан.

ткені емес халымны

Болашаы шер-мым…

деп ел-жртыны келешегін ойлап сл айырып отырды да, ос жырауа брылды. Халыты айтысты ктіп отыраны есіне тсіп:

— азтуан жырау, баста! — деді.

20

Отстік Венгрияда азылып жатан тильді астанасы Полонния аласынан табылан рнек, ескі мра лгілері аза, сіресе Арын руыны лгілерімен іспеттес. айсысы айсысынан алды — белгісіз. Тек екі елді бір мезгілде мір сргенін длелдейді.

ыпша елі, Орта Азия хнулары — чмхуну рпатарынан, бізді дуірімізден брын келе жатан Европа халы тстес, дінілі тайпасыны кнбатыс блегі, кне сатар сарындысы, ыпса деп аталатын рудан жне кне ангуй еліні алдыы — аылардан рылан, тркі тымдас, Ертіс пен Тобыл зендеріні арасындаы аашты ірді жайлаан, жау жрек алы жрт болатын. Оныншы асырды бас кезінен бастап, гуздарды (осы кнгі трікмендер) отстікке, печенгтерді (кне кенгерес елі) кнбатыса, карлуктарды (азіргі араалпатарды) отстік-кншыыса, углерді (карелофиндарды) солтстіктегі алы орман арасына уып, кне ангуй жеріне келіп орналасан. Сол кннен бастап сонау Еділ мен Ертісті ортасын Дшті ыпша жері не ыпша даласы деп атап кеткен. ыпшатар он бірінші асырды орта шенінде Днепр зеніне келіп жеткен. зіні шекарасына келген елді орыс жрты шаштарыны сар- ылттыына арап «Половцы» деп атаан (Полова — кесілген сабан), ал батыс Европа елі — коман деген ат ойан. Бл жау баан кшпелі ел кршілес жрттарына ыридай тиді. Жат соыс дістері бларды

те ауіпті етті.

асырлар бойы деттенген тсілдері бойынша, жауына жо жерден тиіп, заматта айып болып, немі ат стінен тспей йренген кшпелі елді жігіттері соыса бден йренген, за жорытара шыныан жау жрек жауынгерлер еді. Жасынан сада атып, аран тастап баулынан, ыпша сыпайлары шып бара жатан сты жапен кздемей бір-а тартып тсіретін шетінен мерген келетін. Бларды негізгі аруы сада, иытарына ілгені жебеге толан орамса, исы алдаспан жне жау мойнына латыратын ыл аран. Кпшілігі найза стайтын. немі шы-иыры жо жазы далада кшіп жретіндіктен, дала бркіттеріндей ыраы жаралан. Жауа блардан жасырынып алу тіпті ммкін емес-ті. ас жаыны скерін крісімен-а блар жатарынан жебені ардай боратып, ат оятын. арсы жаы берік болса, орып кеткендей жорта кейін шаба жнелетін. ашан ыпшатарды жауы оп-оай уып тастама боп тра мтылса, бір жасырын ойнауда тыылып тран мергендері оларды оты астына алатын. Ктпеген жерден мндай жадайа шыраан жау скері сасып алып сл кідірсе, жаа ана ашып келе жатан ыпшатар кенет аттарыны басын кейін брып, айтадан атой салатын. Мндай тсілге йренбеген жау скері быж-тыж болып аша жнелетін. Оларды ыпшатар арттарынан уып жріп садапен атып, не болмаса болат алдаспандарын лаштай сермеп ырып салатын.

Ал екі жаты кші бірдей тсіп жаумен бетпе-бет кездесер жадай туса, ыпшатар сап-сап боп бірнеше атара блінетін. дет бойынша алдыы атардаы атты жауынгерлер саптарын сйір шты етіп ратын. Бл олара жмса жерге кірген азытай, жау шебін оай бзуа керек-ті. р топты ара-араларына жне арт жаынан шабуыла шыан жауды кідірту шін арбалар оятын. Осы арбаларды артында керек кезінде рыса тсуге дайын тран таы да скері болатын. Ал егер жау жаыны кші басым келіп, шабуылды олар бастайтынына ыпшатарды кздері жетсе, соысу тсілін басаша жргізетін. стіне гіз, тйе терілерін жапан арбалардан дгеленте бекініс жасайтын. Арбаларды шетінде жаалай трып алып, шабуыла шыан жауына о жаудыратын. Жау ай жаынан келсе де дгелене рылан бекіністегі ыпшатарды ала алмайды. здері оа шады. Оны стіне ыпшатар лгі арбадан жасалан дгелек бекіністеріні ара-араларында исы-исы жол алдырып, жау кшіні лсірегенін білсе, здеріне таныс исы жолдарымен жау шебіне ат ояды. Ал шабуыл жасаан жау бл жолдарды пайдалана алмайды. Шауып келіп кіремін деген жауынгер екпінімен кеп алдындаы арбаны соып, быт-шыты шыады. Ал лдеайда кіре алан етрат [21] брадап жатан жолмен бекініс ортасындаы шепке жеткенше ыпшаты бірер жігітіні шірене тартан садаыны сауыт бзар жебесіне душар болады. Тіпті таяп алса найзаайдай жарылдаан наркескенінен аза табады. Ал арба арасындаы исы жолдарды ыпша жауынгерлері мейлінше еркін пайдаланатын. Жау ктпеген жерден, тал арасынан шыан жолбарыстай, лып етіп пайда болып, сада оын жаудырып-жаудырып жіберіп, айтадан кіріп жо болып кетеді. Басына жген киіліп, стіне ер тскенінен бл діске машы болып йренген ыпша жыл- ылары еш уаытта дет алан жолынан жаылыспайды. амыс арасымен сусылдап ткен жыландай, арбалар арасынан алай болса солай те шыатын. Мндай діске дадыланбаан жау аттары екпінімен кеп, е бірінші брылыста-а арбаа соылып, арындап барып шаласынан тседі. Соынан келе жатан жауынгерлер жолы бгеліп тотап алатын. Осы сл аял ыпша жігіттеріне жеткілікті. лаштап тартан айы садатан ысылдай атылан ажал жебелері кімді болса да ат стінен шырып тсіреді.

21

Е т р а т — кне тркі тілі, жауынгер деген маынада.

ыпшатар бл бекіністерін здеріне олайлы жерге орнататын. Егер тадаан жерлері алда-жалда ауіпті болса, бір алтарыста, не ымырт йіріле дадыланан дет бойынша арба жетегін зегілеріне іліп алып заматта бтен жаа кшіп кетеді. Жау орнын сипап алады.

Осындай жылжымалы бекініске орналасан ыпшатарды жау ала оям деп дметпейтін. гіз, тйе терілерімен жабылан арба оранына ыпшатарды бекінгенін білсе, детте жау рыс ашпайтын, з бетімен кейін шегінетін.

Біра ыпшатарды ашулы тасыны орыс алаларынан рі аспады. Тек кейбір толындары ана Еділ бойлары мен Византияа жетті. Біра одан аса алмады. лы Россия кшпелі елді шабуылынан з жерін кеудесімен орап, деті бойынша Европаны таы бір апаттан сатап алды.

ыпшатар осы жз елу жыл жргізген шапыншылыында Киевтен бастап Россияны кп аласына ауіп туызды. Ал орыс князьдарыны бастары осыла бастаан кндерден кейін, кешегі абыландай айратты, жансебіл жандар, кенет дайды арысы рандай, бастарына сор нсердей жауып, сан мртебе мерт болды. сіресе бір мы елу шінші жылдан бір мы бір жз жиырма бесінші жыла дейін мір срген Переяславль мен Киевті лы князі Владимир Мономах бытырап жрген зге орыс князьдарыны басын осып, ыпшатара арсы шабуыл йымдастыра алды.

Одан ыпшатар бір мы он бесінші жылы обай жеілді. Содан бері бл аарлы тайпа орыс жеріне шын ауіп болудан алан.