Залатая дзіда

Якимович Алексей Николаевич

— Мама, чаму ж ён стогне? — зноў запытаў Базыль.

— Бо баліць яму.

— Чаму баліць?

— Эх, сынок! Неразумная твая галоўка! — папракнула маці.— Чаму ж яму не будзе балець! Ен жа хацеў жыць разам з людзьмі. Хіба ж яму было кепска з людзьмі? Каменем ён мусіў стаць. Цяжка яму. Нават самыя блізкія яму не паверылі.

Базыль уздыхнуў. Мае рацыю маці. Хіба добра, калі не вераць? А той пастух-юнак, пэўна, быў смелы. Ведаў, што навечна стане каменем, а не пабаяўся. Ён ахвяраваў сабою дзеля людзей, каб яны жылі, каб не загінулі. Ці мог бы ён, Базыль, так зрабіць? Каменем стаў бы, калі б вырашыў сабою ахвяраваць.

Ні з кім не загаварыў бы. Толькі стагнаў бы ўначы: "Я тут. Я тут…" Прасіў бы, каб людзі да яго падышлі, каб пабылі з ім… Цяпер зразумела, чаму пастух усё паўтарае: "Я тут. Я тут…" І ён хоча, каб людзі прыйшлі да яго, каб пабылі з ім. Мабыць, яны зразумелі, чаго ён хоча. Вось і ходзяць да яго. Ён сваім аднавяскоўцам дапамагае. Ці дапаможа сёння Марысю з варожых лапаў вырваць? Не вытрывае яна, калі завязуць яе ў далёкія заморскія краіны. Напэўна, як тая дзяўчына, якая, пакінуўшы маці-бацьку, выйшла замуж за багатага заморскага купца, таксама перакінецца ў зязюлю, вясною будзе ў вёску прылятаць, а перад адлётам, восенню, будзе лугі слязьмі паліваць.

Вёска засталася ззаду. Вось і камень-слуп, абвязаны ручнікамі. Некаторыя ручнікі павыгаралі, выцвілі ад сонца, ад дажджу.

Маці адразу ўкленчыла перад каменем, прытулілася губамі да слядка-адбітка. Пасля разагнулася, зірнула на Базыля.

— Базыль, дзіцятка, і ты цалуй.

Базыль стаў на калені, таксама прытуліўся губамі да нагрэтага сонцам слядка. З вёскі данесліся жаласныя гукі жалейкі.

Як дагнаў я тыя леты На высокім мосце: — Вярніцеся, мае леты, Хоць да мяне ў госці. — Не вернемся, твае леты, Мы да цябе ў госці: Было табе шанаваць нас Яшчэ з маладосці,—

спявала, камусьці скардзілася жалейка, выводзячы знаёмы напеў.

Не раз і не два ён, Базыль, чуў, як спявалі ў вёсцы гэтую песню. Ды раней яна гучала не так самотна.

— Цалуй, — пачуў Базыль шэпт маці.

Ён зразумеў, што яна звяртаецца да Рамана. Базыль краёчкам вока заўважыў, як Раман укленчыў і пацалаваў шэры слядок.

— Мама, пастух цяпер усё чуе? — запытаў Раман.

— Усё! Да слоўца! Ой, дзецятка-а! — загаласіла маці. Базыль прытуліўся да яе пляча.

— Мамачка-а!..

Яна абхапіла яго, як бы баючыся, што раптам і ён знікне.

— Ой, дзецятка-а!..

Базыль змахнуў рукою няпрошаную слязу. Яму ўспомнілася, як Джавад цягнуў на вяроўцы Марысю, як яна ўпіралася. Упершыню ён пашкадаваў, што тады стрымаўся, што не кінуўся на Джавада. "Трэба было хоць якой сукаванкай даць яму па галаве", — падумалася.

— Мамачка, не плач, — папрасіў ён.

Маці перастала галасіць, развязала ручнік. У ручніку ляжалі бохан хлеба і соль, загорнутая ў чыстую анучку.

— Зараз будзем прасіць у нашага заступніка, каб дапамог татку і вярнуў нашу Марысю, — сказала маці.

Базыль абхапіў рукамі шчокі. Яны былі гарачыя-гарачыя. Вядома, ён будзе прасіць у скамянелага юнака-пастуха, каб бацька з Марысяй жывыя-здаровыя вярнуліся з лесу. Будзе моцна-моцна прасіць. А яшчэ папросіць яго, каб спакойна жылося ў вёсцы, каб малыя, нікога не баючыся, маглі гуляць на вуліцы. І, канешне, папросіць,

каб пагібеллю стаў лес для чужынцаў-ворагаў. Папрасіць, каб падабрэла Бардунова душа, каб ён не помсціў дзядулі, каб Рамана і яго, Базыля, не запыняў, каб галаву ім не тлуміў. Як шмат трэба прасіць! Не думалася пра гэта, калі ішлі сюды.

— Слухайце мяне і паўтарайце за мною, — прагаварыла маці. Яе голас Базылю здаўся нейкім дужа ўрачыстым, нават чужым.

Базыль зірнуў на маці. Вочы ў яе сухія-сухія: ні слязінкі.

Базылю стала страшна. Ён адчуў, як у грудзях мацней забілася сэрца.

Маці штосьці хутка зашаптала. Базыль як ні прыслухоўваўся, але ніяк не мог разабраць яе слоў. Ён колькі хвілін стаяў, адкрыўшы рот, а пасля, прытуліўшыся да каменя, сам хутка-хутка зашаптаў, просячы маўкліва-скамянелага пастуха, каб" пачуў, каб дапамог…

А ў вёсцы ўсё іграла, плакала жалейка.

Бурхан у вёсцы

Пасля паўдня Базыль разам з маці і Раманам пайшлі за вёску. Там, на высокім абрывістым беразе ракі, ужо сабраліся вяскоўцы. Нават самыя старыя прыклыпалі. А дзядуля Піліп дык ці не з самага ранку быў тут. Дый не дзіва: з учарашняга вечара мужчыны ў лесе, і да гэтых пор нават вестачкі не падаюць. Стаяць вяскоўцы, чакаюць, глядзяць на лясны ўскраек, паціху перамаўляючыся:

— Дзе ж нашы? Можа, б'юцца цяпер з татарамі?

— Не. Калі б біліся, то паведамілі б.

— І з суседніх вёсак мужчыны паехалі ў лес.

— Паехалі, ды не знайшлі татараў. Сорамна людзям на вочы паказвацца.

— Які ж тут сорам? Татары таксама спрытныя. Думаюць адсядзецца ў лесе.

— Не ўдасца ім адсядзецца. Знойдуць іх нашы. Вось толькі каб дзяўчынку выратаваць!

Базыль зірнуў на маці. Стаіць, сціснуўшы губы, пазірае ўдалеч. Зусім не тая стала пасля таго, як да каменя схадзіла. Раней плакала, а цяпер ні слязінкі на вачах. Маўчыць, нават не азываецца, толькі, бывае, уздыхне цяжка-цяжка.

— Ой, і напалохалася я! — распачала гаворку Параска, якую ўчора Бурхан у лесе даганяў.— Мы з дзеўкамі песню спяваем, а гэты… гэты страхалюд татарын вылез як з мяшка. Ідзе на нас, рукі наставіўшы, і бубніць пад нос: "Знайшоў. Тут я знайшоў. Мяне ў балота пасылалі, а я балота мінуў. Тут знайшоў". Ён нас шукаў. Узрадаваўся, калі ўбачыў. Думаў, што схопіць каторую. Ой і ўцякала я!

— Чаму ж ён ішоў адзін? — пацікавіўся Раманаў сябар Кастусь.

— Хто яго ведае. Можа, ад сваіх адбіўся. Ён жа нам пра гэта не расказваў.

Кастусь глядзіць на Параску, моргае вачыма, усё дапытваецца:

— Параска, хто яго ў балота пасылаў?

— І гэтага не ведаю. Я толькі чула, як бубніў пад нос… Ідзе, наставіўшы рукі… Лук за спінаю…

— Братка, — звярнуўся да Базыля Раман, — можа, расказаць ім, як Бардун у Бурхана душу адабраў?

Раман хоча расказаць пра тое, што ў лесе бачылі. Ці варта? Відаць, не след пра гэта расказваць. Вось і дзядуля маўчыць. Калі б лічыў патрэбным, то і сам расказаў бы. Навошта яшчэ болей людзей баламуціць? Калі яны пачуюць, што Бурхан, як непрытомны, па лесе бадзяецца, то зусім перапалохаюцца. Жартачкі ж сказаць! Жывы чалавек ходзіць, сваю душу шукае.