Гронкі гневу
Шрифт:
— Якая прыгажосць. Шкада, што яны не ўбачылі!
— І мне шкада, — сказаў бацька.
Том мякка паляпаў па штурвале далонню.
— Яны былі ўжо вельмі старыя, — сказаў ён. — Нічога б тут не ўбачылі. Дзед пачаў бы прыгадваць сваю маладосць, індзейцаў і прэрыі. А бабка ўспомніла б свой першы дамок. Яны былі ўжо вельмі старыя. Вось хто сапраўды ўсё ўбачыць, дык гэта Руці з Уінфілдам.
Бацька сказаў:
— Бач, як наш Томі гаварыць пачаў — як зусім дарослы, быццам прапаведнік казань на карысць бедных кажа.
А маці сумна ўсміхнулася:
— Так. Наш Томі дарослы стаў, вырас… так вырас, што да яго і не дацягнешся.
Яны спускаліся па схіле, крута паварочваючы, пятляючы, і то гублялі з поля зроку даліну, то зноў знаходзілі яе вачамі. Да іх падымаўся гарачы подых даліны з густым пахам зеляніны, смалістым водарам шалфею і грындэлій. Уздоўж шашы стракаталі цвыркуны. Праз дарогу
Ён сказаў:
— Думаю, трэба знайсці следчага, ён недзе там ёсць. Пахаваць яе трэба прыстойна. Колькі ў нас грошай засталося, та?
— Даляраў сорак, — адказаў бацька.
Том зарагатаў:
— Госпадзі, давядзецца пачынаць з пустымі рукамі! Ні з чым прыехалі, — прагігікаў ён, і твар яго раптам зрабіўся суровы. Ён нацягнуў брыль кепкі на самыя вочы. А грузавік каціўся з гары да шырокай даліны.
Раздзел дзевятнаццаты
Раней Каліфорнія належала Мексіцы, а землі яе — мексіканцам; потым у краіну хлынула арда абадраных, разгарачаных, нецярплівых амерыканцаў. І так моцна адольвала іх цяга да зямлі, што яны завалодалі ёю — прысвоілі зямлю Сатэра, зямлю Герэра, захапілі вялікія маёнткі, пашкуматалі іх, сварыліся паміж сабою, рыкалі адзін на аднаго і біліся за свой кавалак — гэтыя ашалелыя, згаладалыя людзі, і пільнавалі захопленыя ўчасткі са стрэльбай у руках. Яны пабудавалі там дамы, свірны і адрыны, узаралі зямлю і засеялі. І так у іх паявілася нерухомая маёмасць, а нерухомая маёмасць — гэта ўжо ўласнасць.
Мексіканцы былі народ слабы і сыты. Яны не аказалі супраціўлення, бо не было на свеце нічога такога, да чаго б у іх была такая неўтаймаваная прага, як у амерыканцаў да зямлі.
І з цягам часу скватэры перасталі ўжо лічыцца захопнікамі і сталі паўнаўладнымі гаспадарамі; дзеці іх выраслі і парадзілі сваіх дзяцей на гэтай зямлі. І яны прагналі свой голад, люты голад, які смактаў і грыз ім нутро, і наталіць яго маглі толькі гэты край, вада, зямля і жыватворнае сонца над ёю, зялёныя ўсходы і набрынялае сокам карэнне. Яны валодалі ўсім гэтым так непадзельна, што перасталі бачыць што-небудзь вакол сябе. Іх ужо не даймала туга па акры ўрадлівай зямлі і па бліскучым нарогу плуга, па насенні і па ветраку, што памахваў крыламі ў паветры. Яны ўжо не падымаліся да святла, каб паслухаць першае цырыканне яшчэ сонных птушак, адчуць ранішні ветрык каля дома, пакуль чакалі, як выблісне сонца і можна будзе ісці на дарагое іх сэрцу поле. Усё гэта адышло ў мінулае, і ўраджай падлічваўся цяпер на даляры, зямля ацэньвалася як асноўны капітал плюс працэнты, ураджаі купляліся і прадаваліся яшчэ да сяўбы. І цяпер неўрадлівы год, засуха ці паводка ўжо не прыводзілі да замірання плыні жыцця, а ўсяго толькі да грашовых страт. І праз грошы змізарнела іх любоў да зямлі, а неўтаймаваную энергію кропля за кропляй высмакталі працэнты, і фермеры гэтыя сталі ўжо не фермерамі, а дробнымі крамнікамі — гандлярамі сваім ураджаем, дробнымі прамыслоўцамі, што прадаюць, перш чым вырабляюць. А потым фермерам, якія аказаліся няўдачлівымі крамнікамі, прыйшлося развітацца са сваёй зямлёй і ўступіць яе ўмелым крамнікам. Якім бы разумным ні быў чалавек, якой бы любоўю ні любіў ён зямлю і тое, што на ёй расце, ён не мог выжыць, калі не быў яшчэ і добрым гандляром. І з цягам часу іх гаспадаркамі завалодалі дзялкі і плошча зямельных участкаў усё большала, а колькасць іх меншала.
Цяпер земляробства стала прамысловасцю, і ўласнікі пайшлі па шляху Старажытнага Рыма, хоць самі таго і не ведалі. Яны прывозілі рабоў, хоць і не называлі іх рабамі: кітайцаў, японцаў, мексіканцаў, філіпінцаў. Людзі гэтыя могуць працаваць на адным рысе, бабах, казалі такія дзялкі. Ім надта нічога не трэба. І плаціць ім добра не трэба — яны ведаць не будуць, на што грошы траціць. Вы гляньце, як яны жывуць. Гляньце, што яны ядуць. А пераборлівымі зробяцца — гнаць іх у шыю.
Зямельныя ўчасткі буйнелі, а шэрагі ўласнікаў радзелі. Дробных фермераў зрабілася да мізэрнага мала. Пабоі, страх і голад давялі прывезеных нявольнікаў да таго, што некаторыя пачалі ўцякаць на радзіму, іншыя пачалі агрызацца, і іх перастралялі або выгналі з краіны. А зямельныя ўладанні ўсё шырэлі, гаспадароў стала яшчэ менш.
І ўраджаі пачалі збіраць ужо іншыя. Гаі фруктовых дрэў занялі месца збожжавых палёў, і ў нізінах цяпер расла гародніна на патрэбу ўсяму свету — салата, каляровая капуста, артышокі і бульба — культуры, збіраць якія даводзіцца сагнуўшыся. З касой, за плугам, з віламі чалавек працуе стоячы, але яму даводзіцца поўзаць, як казюлька, між градак салаты, гнуць спіну і цягнуць
І цяпер гаспадары ўжо не працавалі на сваіх землях. Яны вялі гаспадарку на паперы, яны забыліся, што такое зямля, які ў яе пах, якая яна навобмацак, памяталі толькі, што яна іх уласнасць, памяталі толькі пра прыбыткі і страты. І некаторыя фермы разрасліся да такіх памераў, што аднаму чалавеку было ўжо не пад сілу абняць іх сваім розумам, так разрасліся, што спатрэбілася ўжо цэлая армія рахункаводаў, якія падлічвалі працэнты, прыбыткі і страты, хімікаў, якія даследавалі глебу і абагачалі яе, наглядчыкаў, якія сачылі, каб сагнутыя ў тры пагібелі людзі рухаліся ўздоўж градак з такой хуткасцю, на якую былі здольныя. І такі фермер сапраўды рабіўся гандляром і адкрываў краму. Ён плаціў людзям грошы, прадаваў ім прадукты, і грошы зноў вярталіся да яго. Неўзабаве ён пераставаў ім плаціць і гэтым эканоміў на рахункаводстве. На такіх фермах прадукты адпускаліся ў крэдыт. Чалавек працаваў і карміўся, а калі працу сваю канчаў, высвятлялася, што ён завінаваціўся кампаніі. А ўласнікі не толькі кінулі гаспадарыць на сваіх фермах — шмат хто з іх нават і ў вочы ніколі не бачыў іх.
А потым на Захад пацягнуўся разораны люд — з Канзаса, Аклахомы, Тэхаса, Нью-Мексіка, з Невады і Арканзаса — цэлымі сем'ямі, радамі, сагнаныя з месцаў пыльнымі бурамі, выцесненыя трактарамі. У бітком набітых машынах, цэлымі караванамі, бяздомныя, галодныя — дваццаць тысяч, пяцьдзесят тысяч, сто тысяч, дзвесце тысяч. Яны патокам пераліваліся цераз горы, згаладалыя, растрывожаныя, як мурашкі: спяшаліся хутчэй знайсці работу — падымаць, штурхаць, цягаць, палоць, капаць, збіраць — любую працу, любое ярмо, абы атрымаць ежу. Дзеці галадаюць. Нам няма дзе жыць. Снавалі, як мурашкі, спяшаліся дарвацца да працы, да ежы, а галоўнае — да зямлі.
Мы не чужынцы. Мы ўжо ў сёмым калене амерыканцы, а па паходжанню — ірландцы, шатландцы, ангельцы, немцы. Адзін з нашых продкаў змагаўся ў вайне за незалежнасць, а колькі іх удзельнічала ў грамадзянскай вайне і на тым, і на другім баку! Мы амерыканцы.
Яны былі галодныя, злосныя. Яны спадзяваліся знайсці тут дом, а знайшлі адну толькі нянавісць. Окі… Гаспадары ненавідзелі іх, бо ведалі, што Окі народ моцны, а самі яны слабыя, што Окі згаладаліся, а самі яны раз'еліся; і, магчыма, гаспадары чулі яшчэ ад прадзедаў сваіх, як лёгка захапіць зямлю ў слабасільнага чалавека, калі ты ўзлаваны і галодны і ў руках у цябе зброя. Гаспадары гарэлі да іх нянавісцю. А ў гарадках іх ненавідзелі крамнікі, бо ведалі, што ў Окі няма грошай, каб расплаціцца. Гэта самы пэўны спосаб заслужыць пагарду крамніка, бо яго сімпатыю выклікае якраз процілеглае. Гараджане, дробныя банкіры ненавідзелі Окі таксама — на іх не разжывешся. У гэтых Окі нічога няма. А работнікі на фермах ненавідзелі Окі таму, што галодны чалавек павінен працаваць, а калі ён вымушаны працаваць, не можа не працаваць, значыць, наймальнік аўтаматычна зніжае плату, і тады на вышэйшую ты ўжо і не разлічвай.
А пазбаўленыя сваіх гаспадарак фермеры-перасяленцы наваднялі Каліфорнію — дзвесце пяцьдзесят тысяч, трыста тысяч. Там, ззаду, усё новыя і новыя трактары паўзлі па зямлі і зганялі з яе арандатараў. І новыя хвалі выплюхваліся на дарогі, новыя хвалі беззямельнага, бяздомнага люду, узлаванага, упартага і таму небяспечнага.
Каліфарнійцы шмат чаго патрабавалі ад жыцця — прымнажэння капіталу, поспеху ў грамадстве, уцех і забаў, раскошы, надзейнага змяшчэння грошай у банках, а новыя варвары патрабавалі толькі дзвюх рэчаў — зямлі і хлеба; на іх разуменне гэтыя дзве рэчы зліваліся ў адну. І ў той час як патрабаванні каліфарнійцаў былі туманныя, неакрэсленыя, тое, да чаго імкнуліся Окі, ляжала проста пры дарозе, цвяліла вока, распальвала зайздрасць: урадлівыя палі, дзе можна выкапаць калодзежы, — урадлівыя зялёныя палі; зямля, якую можна раскрышыць пальцамі на далоні; трава, пах якой можна ўдыхнуць у сябе; сцяблінкі аўса — пажуеш іх і адчуеш у горле даўкаватую слодыч. Чалавек пазіраў на абложную зямлю і ведаў, у думках бачыў, што гнуць спіну і натужвацца тут можна нямарна — тут вырасце капуста і залацістая цукровая кукуруза, рэпа і морква.
Бяздомны, галодны чалавек ехаў па дарогах, побач з ім яго жонка, на заднім сядзенні схуднелыя дзеці, і глядзеў на абложныя палі, якія маглі б даць яму не прыбыткі, не — ежу, і ён ведаў, што няўробленае поле — грэх, а незасеяная зямля — злачынства супраць яго згаладалых дзяцей. І калі такі чалавек праязджаў па дарогах, кожнае такое поле было яму спакусай, і яго разбірала жаданне ўзяць сабе гэтыя палі і вырасціць на іх тое, што дасць сілу яго дзецям і прынясе супакаенне жонцы. Спакуса ўвесь час была перад яго вачыма. Палі вабілі яго, арашальныя канавы з чыстай праточнай вадой дражнілі яго ўяўленне.