Пляц Волі
Шрифт:
Пасланы супраць «бандытаў» польскі батальён 6-га палка, панішчыўшы сваіх камандзіраў, перайшоў да паўстанцаў і пачаў разам з імі змагацца супраць акупантаў.
Газэты і часопісы — «Виленская Речь», «Беларускі Сьцяг», «Kurjer Krajowy» і іншыя — актыўна пісалі пра гэтыя падзеі.
«Чытаем афіцыйныя паведамленні, што паўстанцкія банды ў Лідскім павеце ўжо зліквідаваны. Такія паведамленні — гэта кпіны з правоў грамадзян і толькі кпінамі іх можна назваць… — абураўся «Kurjer Krajowy» ад 9 ліпеня 1922 года. — аддзелы гэтыя і далей беспакарана дзейнічаюць, нішчачы маёмасць».
А
«Беларускі рух расьце і пухне, як на дражджах. Страшныя прасьледаваньні з боку польскае ўлады толькі ўзмацняюць стыхію народнага гневу. У іншых мясцох лес абвяшчаецца ўласнасьцю народу. Адміністрацыя маёнткаў на сьмерць запалохана. Частка паноў уцякла, а ў другія маёнткі паслалі салдатаў дзеля абароны… Дэзэртырства ў арміі небывалае. Уцякаюць з-за Варшавы, Сувалак, Аўгустова, Нова-Вілейкі і іншых месц… У павеце абвешчана ваенна-асаднае палажэньне… Многа арыштаваных…
З пашанаю — Ш-віч».
Сярод тутэйшых
Ліпеньская спякотная раніца. Янка Купала доўга глядзіць, як высокае сонца адагравае шкілет менскага вакзала і прылеглыя да яго вуліцы. Пад парканамі прывакзальных домікаў табарам аселі сем'і ўцекачоў. Непадалёк пад бруднай радніной — жывуць чацвёра… Хворы расійскі селянін у самаробнай «паддзёўцы» з мяшка на голым целе; кабета, таксама ў лахманах, корміць немаўля; з імі — гадоў трох дзяўчынка… Пустая маршчыстая цыцка не можа супакоіць немаўля, і яно квола папісквае. На скрынцы, вакол якой і пасела сям'я, — міса з вадой. Па чарзе кусаюць лусту хлеба… Немаўля заходзіцца мацней. Бацька, крэкчучы, устае і кудысь адыходзіць…
Купалу падаецца, што ў грудзі яму хтось плюхнуў варам. Сарамліва нагнуўся над бясхатніцай-маці, паклаў ёй на калені жменю рублёў — і, не азіраючыся, пасунуўся да білетных касаў, - а ў памяці вочы той жанчыны: гнойныя ад слёз, спалоханыя, здзіўленыя…
У будынку вакзала — доўгая чарга па білеты. Натоўп шматаблічны. Час ад часу да яго падыходзяць фраеры-«лімоны», плоцяць за «неўчарод».
За цаглянай стойкай — перадмытны прагляд багажа. Чаго толькі не выпатрошваюць з мяшкоў і карзінаў: брытвы, мыла, вязкі грэбняў, каробкі адэкалона, шакаладу, шкарпэткі. Нейкі грамадзянін у «майскім» гарнітуры ўціснуў у чамаданік бутлю спірта…
Не, Купала не збіраўся пакінуць бальшавіцкую краіну — з гэтым намерам ён колькі месяцаў таму развітаўся… Непадалёк ад Менска, але ўжо за «мяжой», засталіся яго родная Вязынка, Акопы — дзе жыла старая маці… І на гэты вакзал ён прыходзіў ужо трэці раз — як на ўзмежак нечага новага, таемнага, звабнага, прыходзіў — і маркотны, задуменны вяртаўся назад гаманкой вулкай, па якой — вярсты на паўтары — расцягнуліся кавярні і чайні. Па каменных тратуарчыках мільгалі камашы з французскага «шэўро» і босыя ступакі…
На пляцы — парад гарадскіх войскаў. Грыміць музыка, як адлітыя, маршыруюць шэрыя шыхты з роўнымі жоўтымі лініямі шапак [46] .
Пухкая гандлярка з падмаляванымі брывамі, завінаючы булку, пранікнёна агледзела Купалу і злорада кіўнула на вайскоўцаў:
— Ну… Дык яны запэўняюць, што гэта іх салдаты… Вочы нам чмараць… Гэта старыя салдаты, я вам кажу… Старыя прыехалі ад генералаў і наняліся. Толькі тыя так ходзяць…
11 ліпеня 1922 года
46
Апісанне тагачаснага менскага вакзала і вайсковага парада падаецца паводле рэпартажа карэспандэнта расійскай газэты «Новое Русское Слово» (1922 год, ліпень).
Архіўная мазаіка
Прабягалі дні, тыдні, месяцы. Езавітаў адчуваў, што многае пакрываў нябыт, і аніяк не асмельваўся «пачысціць» сваю кватэру: і шафы, і стол, і падваконні былі стахтораны старымі газэтамі — на розных мовах, кніжкамі, каталогамі. Ён марыў некалі ператварыць усё гэта ў інфармацыйны архіў, але часу не ставала, кожны дзень прыносіў новыя клопаты, і ён вырашыў — каб не варочацца да гэтага ў другі раз — адразу ж рабіць выразкі і выпіскі і сістэматызаваць інфармацыю адразу ж пасля прачытання. Пакуль што складвалася своеасаблівая архіўная мазаіка, але ўнармаваць яе пазней, разумеў ён, будзе прасцей.
Вечар пачаў з прагляду эстонскіх газэт. Яны пісалі пра ўзмацненне паўстанцкага руху ў паветах Віцебскай губерні. У рускамоўным «Голосе России» ад 18 ліпеня 1922 года (№ 1007) паведамлялася:
«Андрэеўская воласць Полацкага павета занесена на чорную дошку як бандыцкая і антысавецкая. Камуністы з гэтых паветаў паспешна перабраліся ў гарады. Савецкая ўлада звяртаецца да сялянаў з заклікам да іх разважлівасці і пагражае непакорным жорсткай расправай».
Полаччына… Андрэеўская воласць… Ён жа тройчы — на летніх вакацыях — хлапчуком бываў там!..
«Виленская Речь» пісала аб тым, што пачынаючы з 30 ліпеня паміж Барысавам і Менскам пачаліся крывавыя сутычкі «чорных» партызанскіх груп з бальшавікамі. За апошнія дні адбыліся сапраўдныя бітвы з удзелам артылерыі. «Чорныя» раззброілі дзесяць батальёнаў савецкай пяхоты…
«Нават калі звесткі ўшматкроць павялічылі, - думалася Езавітаву, — і то ж якая колькасць!»
Пра тых партызан пазней напісаў і «Беларускі Сьцяг» (1922, № 4, с.58):
«31 ліпеня гарматная страляніна была чутна на «польскай» тэрыторыі. — Езавітаў чытаў далей «Виленскую Речь». — Паміж бальшавікоў — неразбярыха. Менск акружаны войскам. З наступленнем ночы спыняецца ўсякі рух на ўсіх дарогах. З Барысава вывезена казначэйства і эвакуяваны савецкія ўстановы. На месцы застаўся толькі ваенком. 2 жніўня пачалася паспешная эвакуацыя Менска, бо шыхты «чорных» лікам каля 50 тысяч з артылерыяй знаходзяцца ўсяго ў 12 вярстах ад горада. Савецкая конніца і два палкі пяхоты, высланыя супраць паўстанцаў, перайшлі на бок «чорных».
«Божа, не зваяваны яшчэ дух народны!» — усхваляваны Езавітаў акуратна складваў выцінкі ў асобную папку…
«Правда» (за мінулы тыдзень) у перадавіцы паведамляла аб тым, што «выступлений против Латвии и Эстонии со стороны России не будет до тех пор, пока будет держаться совецкая власть», а ў свежым нумары «Беларускага Звона» (ад 21 ліпеня 1922 года) выдрукавана нататка:
«На эстонска-савецкай граніцы каля Пскова эстонская варта была абстраляна праз бальшавікоў. Разгарэлася бойка, нават дайшло да артылерыі…»