Пляц Волі
Шрифт:
…Але аціхалі выбарныя бойкі. Дванаццаць беларусаў занялі крэслы ў польскім Сойме (Браніслаў Тарашкевіч, Антон Аўсянік, Сымон Рак-Міхайлоўскі, Адам Станкевіч, Міхал Каханоўскі, Фабіян Ярэміч, Сяргей Баран, Сямён Якавюк, Юры Сабалеўскі і іншыя), тры — у Сенаце (Аляксандр Уласаў, Васіль Рагуля і Вячаслаў Багдановіч) — і адпачывалі.
Цэнтральная беларуская газэта ў Польскім Гаспадарстве «Беларускі Звон» са штотыднёвіка ператварылася ў штомесячнік (№ 33 з'явіўся 25 лістапада, а № 34 — толькі 30 снежня), а з зімы 1923 года і зусім «замарозілася»…
Мухава
Аціхлі ў краі і партызанскія выступленні. Перамагчы рэгулярнае войска, вядома ж, не ставала сілаў. Кіраўнікі паўстанняў разумелі гэта. Урэшце, разумелі і тое, што трэба захоўваць жыцці, жыцці лепшых беларусаў. А да ўсяго — у беларускую партызанку з БССР пачала ўглыбляцца бальшавіцкая выведка, і ўзнікала пагроза перарастання нацыянальна-вызвольнага збройнага руху ў бальшавіцка-антыпольскі.
Але не ўсе партызаны восеню пакінулі лясы. Па краі пайшоў погалас пра атрад Мухі.
«Хоць ужо скора маразы, але нашая Муха яшчэ жывучая, — на кірмашах пераказвалі адзін аднаму, пыхкаючы самакруткамі, мужыкі. — Чутно, на днях напаў на станцыю Лунінец і забраў з касы тры мульёны марак. І панам-абшарнікам пуду задае…»
А яшчэ праз тыдзень пайшоў новы погалас… Васіль Муха, чыё прозвішча лічылі атаманскім псеўданімам, сустрэў у лесе бабульку, якая ішла на торг купляць карову.
– Вось толькі, добры чалавеча, баюся, што грошы не хопіць, — бяззуба прашамкала старая.
– А ці здароўя за каровай хадзіць хопіць? — усміхнуўся Муха і заліхвацка пакруціў «мікалаеўскі» вус.
– А як жа! Трэ ж унукаў гадаваць. Асірацелі… Летам дзед з сенам расстараўся.
– Вунь як, — цмокнуў Муха, дастаў з кішэні пакунак — тысяч з дзвесце марак — і даў старой: — Гэтага яшчэ і на быка хопіць…
А купіўшы добрую кароўку, старая вазьмі ды пахваліся пра свайго ляснога дабрадзея… І вось ужо месяц не мае спакою: паліцыя, як толькі затрымае падазронага, валоча ейныя старыя косці ў пастарунак — каб пазнавала Муху. Кляне цяпер старая і Муху, і ягоныя грошы…
Марш адраджэнца
Цяжка даваліся прыродзе вёсны 1923-га, 1924-га і 1925-га. Адна за адной — як у падбор — абуджаліся марудна, стомлена. Раскатурхае днём павышэлае сонца сонную зямлю, размякчыць, падсушыць і адагрэе нават, — а за ноч яе зноў мароз скуе, нават аснежыць можа. І зноў… І так — амаль да пачатку траўня…
А да ўсяго — і навіны не сагравалі. Праўду ўсё ж кажуць: дзе коратка, там і…
Ластоўскага змусілі пайсці ў адстаўку. 23 жніўня адбылася «рэарганізацыя» ўрада БНР. Міністрам асветы стаў Варонка, міністрам фінансаў Захарка, дзяржаўным кантралёрам — Заяц, дзяржаўным пісарам — Пракулевіч. Прэм'ерам і міністрам замежных спраў стаў «прыгрэты» Ластоўскім Цвікевіч. У лістападзе 1923 года Рада і ўрад БНР пераехалі ў Прагу. Цвікевіч нечакана пачаў гнуцца да зліквідавання ўрада БНР. І ўлады БССР актывізавалі сваю дзейнасць. Беларушчыне ж — па ўсім — аніадкуль палёгкі не чакалася…
Вось і прарвалася ў душы Езавітава штось няўлоўнае, апякло — і наперад паклікала… У дваццаць восьмы дзень траўня 1923 года сеў было адпісаць ліст сябрам — а подумкі нечакана ў верш выліліся, подумкі няроўныя, нястрымныя — толькі верлібрам і ўлоўленыя; і ўнутры як завіравала штось, як штось ад стала адштурхнула… І сэрца болесна застукала…
ВедаемЁн жа — Кастусь Езавітаў — ужо колькі гадоў змагаўся на ніве асветы. Але й тут не абыходзілася без ахвяраў: летам 1924 года латвійскія ўлады арыштавалі восем беларускіх настаўнікаў, сярод іх — і Івана Краскоўскага, і Андрэя Якубецкага, і Паўліну Мядзёлку, і яго — Езавітава, — і абвінавацілі ў «актыўным удзеле ў злачынным таварыстве Латгаліі, якое ставіла сабе за мэту адарваць ад Латвійскай дзяржавы тэрыторыю Дзвінскага, Рэжыцкага, Люцынскага і часткова Ілукштанскага паветаў і далучыць іх да Беларускай дзяржавы»…
Следства доўжылася некалькі месяцаў, і калі на судзе 2 красавіка 1925 года Езавітаву прад'явілі «доказы»: этнаграфічную карту Беларусі, знойдзеную падчас вобыску ў ягонай кватэры ў Люцынцы на Латгальскай вуліцы ў доме № 64, а таксама падручнік Аркадзя Смоліча «Геаграфія Беларусі» (які выкарыстоўваўся ў беларускіх школах Латвіі) і змешчаную ў ім карту «Палітычны падзел Беларусі ў 1920 годзе», — ён усміхнуўся, чым здзівіў не толькі суддзяў, але й абвінаваўцаў.
Беларусаў на судзе абаранялі лепшыя адвакаты Латвіі — Шмідт і Гольцман, і — з прычыны неабгрунтаванасці абвінавачванняў — 4 красавіка ўсе былі апраўданы.
— Гэты працэс, — сказаў у сваёй прамове Езавітаў, - шмат што высвеціў у нашым жыцці. Па-першае, мне сорамна за тых, хто фармуляваў наша абвінавачванне: «далучэнне Дзвінскага й іншых паветаў да Беларускай дзяржавы»… Да якой дзяржавы?! Захопленай бальшавікамі Беларусі, ператворанай у БССР? Заходняй Беларусі, у якой пануе польскі жаўнер? Сорамна, панове… Па-другое ж, мы сведкі перамогі дэмакратычнай Латвіі, якая знайшла ў сабе сілы ва ўсім справядліва разабрацца. І сёння, насамрэч, судзілі не нас, беларусаў Латвіі. Сёння асудзілі латвійскіх шавіністаў, па даносах якіх і распачалася гэтая справа. Прозвішча аднаго з іх я хачу, каб прагучала ў гэтай зале — прозвішча латвійскага амбасадара Вяржбіцкага. Няхай і іншыя з гэтай «гвардыі» задумаюцца…
Праз некалькі дзён Езавітаў нечакана атрымаў лісты-віншаванні з вызваленнем і перамогай — ад Рамуальда Зямкевіча і Вацлава Ластоўскага.
«Дык наперад жа, браце! — пісаў Ластоўскі. — Сядай, як і я, манахам да ціхае творчае культурнае працы…» (Ластоўскі на той час — адышоўшы ад палітыкі — выдаваў культурна-мастацкі штомесячны часопіс «Крывіч» і быў самым актыўным яго аўтарам.)
Але перамога на судзе была толькі сімвалічнай. Мядзёлка і Краскоўскі, якія не мелі латвійскага грамадзянства, мусілі пакінуць краіну. Быў зліквідаваны беларускі адзьдзел пры міністэрстве асветы — і Сяргей Сахараў застаўся без працы. Замарозіла дзейнасць таварыства «Бацькаўшчына».