Сэрца на далоні

Шамякин Иван Петрович

— Ну, чым вы займаецеся? — спытаў маёр.

— Аглядаю горад. Які горад вырас! Які горад! — і ўздыхнуў на поўныя грудзі не то ад захаплення, не то шкадуючы, што горад збудаваны без яго.

— Горад — песня, — згадзіўся Сербаноўскі.

— Песня?! Гэта вы добра сказалі. — Швагераў, не здымаючы акуляраў, выцер чыстай хусцінкай вочы.

— Скажыце, Швагераў, што даносіў вам Дымар пра Кузьму Кляшча?

Падследчы насцярожана павярнуў галаву да сведкі. Швагераў задумаўся.

— Я вам напомню. Пра таго хлопца, які пакараў Лучынскага.

— Ах, пра Яраша?

— Скажыце, адкуль вы ведаеце яго сапраўднае прозвішча?

— Пасля таго здарэння хутка ўстанавілі,

што ніякі ён не Клешч, а студэнт медтэхнікума Яраш. Уся паліцыя была паднята на ногі, каб знайсці яго.

— Хочаце ведаць, у каго ён хаваўся? У доктара Савіча.

Кашлатыя бровы Швагерава варухнуліся ад здзіўлення. А Дымар каўзануўся на крэсле і праскрыпеў:

— Пра Кляшча я нікому слова не сказаў.

Швагераў паківаў галавою:

— Мне пра Яраша ён не гаварыў.

— Швагераў, я не хачу вам лішні раз напамінаць, што значыць для вас шчырасць і сумленнасць.

— Таварыш маёр! За сваю віну я пятнаццаць год меў. Нядаўна пачаў жыць нанова. Адчуў сябе чалавекам. Вы чыталі мае характарыстыкі… Дык няўжо вы думаеце, што я буду цяпер выблытваць гэтага… павука?

— Сам ты павук! — злосна агрызнуўся Дымар.

— Быў, — спакойна згадзіўся Швагераў. — Але цяпер стаў чалавекам.

— Вы ведалі, — Сербаноўскі глянуў у паперы, — Лотке? Механік у пажарнай быў перад здарэннем з Лучынскім.

— Лотке? — Швагераў хмыкнуў. — Якіх толькі прозвішчаў у яго не было. Гэта Ганс Крафт. Каланіст з Украіны. Шпіён.

— Агент СД?

— Безумоўна.

— Дымар быў знаёмы з Крафтам?

— Не, не быў! Не ведаю ніякага Крафта! — паспяшаўся адмовіцца стары правакатар.

— А па-мойму, быў, — сказаў Швагераў. — Нешта мне прыпамінаецца, што, калі ты шыў мне касцюм, Крафт таксама прыйшоў на прымерку. Тады ён быў у форме чыгуначніка.

— Мала каму я шыў! Усіх…

— Ясна! — перапыніў Сербаноўскі. — А цяпер паўтарыце коратка свае паказанні па справе Савіча.

Швагераў зразумеў, што паўтарыць трэба для гэтага, другога, незнаёмага яму чалавека ў цывільным, і павярнуўся да Шыковіча, пачаў расказваць яму:

— Ну, Савіча мы лічылі надзейным. Вядома, для «новага парадку». Многія дзеячы выклікалі падазрэнне. Ён — не. І раптам яго запіска, — кіўнуў на Дымара, потым на стол, — тая, што ў справе. Я ведаў яго манеру, — зноў кіўнуў на свайго былога сябра. — Там, дзе няпэўна, ён гаварыў вусна, дзе пэўна, заўсёды пісаў, каб пакінуць дакуменцік, відаць.

— Хлусіш! — праскрыпеў Дымар.

— Навошта ж мне хлусіць? Я нават разгубіўся. Прызнаюся, было жаданне самому злавіць такога сама, як доктар Савіч. Падзяка, грошы, кар'ера, няхай яны спрахнуць… Мы ж там адзін аднаму не верылі, адзін аднаго хаваліся, каб перахітраваць, вырвацца ўперад. Але пабаяўся я сам… Вялікая адказнасць. Куды мне! Начальніку сказаў. Той, помню, таксама разгубіўся. Калі, кажа, Савіч з імі, з нашымі, значыцца, з партызанамі, нікому, кажа, з нас не будзе веры ад СД. Уцячэ Савіч — труба будзе нам. Узяць яго без доказаў — таксама не лягчэй. Адным словам, ламаў галаву начальнік. Мне нічога не даручыў, хоць справай з медыкаментамі займаўся я. Але мы яшчэ раней дамовіліся весці яе, як звычайную крымінальную. Гэта, ведаеце, куды прасцей: крымінальнымі справамі менш цікавіліся. Хто з іх данёс у гестапа, — ён, — зноў ківок у бок Дымара, — ці начальнік паліцыі — гэтага я не ведаю.

— Сам ты!.. Сам данёс! — раптам закрычаў Дымар. — А цяпер хочаш зваліць на мяне? Хочаш быць чысценькім? Не выйдзе!

— Не, я не чысценькі. Але я ў сорак чацвёртым прыйшоў з лесу. Вось я, судзіце. А ты дзе быў? Не я пачаў шпіёніць за Савічам. Я наогул ні за кім не шпіёніў. Я вёў справы як следчы.

— Па сутнасці, —

заўважыў Сербаноўскі.

Швагераў зноў павярнуўся да Шыковіча.

— Натуральна, што Савічам занялося само гестапа. Не паспелі мы агледзецца, як усё здарылася… Пасля я даведаўся, што ў дзень налёту і смерці доктара гестапа стала вядома, што ў яго хаваецца прадстаўнік партызанскага штаба. Ад каго, якім чынам яны даведаліся пра гэта, ніхто мне не сказаў. Але, безумоўна, гэта паскорыла развязку. У паліцыі казалі, што Савіч адстрэльваўся. Сапраўды, былі забіты два гестапаўцы і тры ці чатыры ранены. Забілі Савіча ці сам застрэліўся — пра гэта маўчалі. Хто мог разявіць рот, калі афіцыйна было аб'яўлена, што доктара забілі партызаны? Пасля нашаму начальніку расказаў п'яны ад'ютант фельдкаменданта лейтэнант Крэйман, што ў часе аперацыі «Доктар» — яны назвалі гэта цэлай аперацыяй — машыны гестапа былі абстраляны з суседняга саду з аўтаматаў. Відаць, тады і былі забіты і ранены гестапаўцы. Мяркую, што гэта і навяло іх на думку аб'явіць, што Савіч забіты партызанамі. Вы пыталіся, навошта трэба была акупантам такая правакацыя? Я так думаю: баяліся прыкладу. Калі агласіць, што шасцідзесяцігадовы доктар, кіраўнік аддзела гарадской управы, вёў актыўную барацьбу, як бы гэта ўзняло дух падпольшчыкаў і ўсіх патрыётаў. А так, наадварот, магло дэмаралізаваць тых, хто быў звязаны з Савічам. Па гэтай справе я ведаю яшчэ, што лекар інфекцыйнай бальніцы Акулава…

— Вакулава, — паправіў Шыковіч.

— Мне добра помніцца, што начальнік сказаў — Акулава. А можа, і не так… Столькі прамінула год! Дык вось гэтая жанчына ў калідоры гестапа, па дарозе на допыт ці з допыту, спрабавала вырваць у канваіра аўтамат. Вядома, была застрэлена на месцы. Мабыць, гэтага яна і хацела. Такі выпадак быў не адзіны. Скатаваныя людзі кідаліся на аўтаматы.

— Швагераў, чаму ў вашых паказаннях на працэсе пра Савіча нічога не сказана?

— Ні следчы, ні суддзі, пэўна, не надалі запісцы ўвагі і не націскалі на гэты факт. А каму, грамадзянін начальнік, хацелася браць на сябе лішнюю справу? Каб атрымаць «вышку»? Ваенны час. Ваенны трыбунал. Маё шчасце, што я сам з'явіўся.

Шыковіч спытаў пра другія групы, пра правалы — хто вінаваты, хто выдаў? Дымар маўчаў. Швагераў адказваў ахвотна і, здавалася, шчыра, але не без хітрасці: стараючыся так падаць усё, каб нідзе не ўблытаць сябе. А вядома, што «паліцыя агульнага парадку» крымінальнымі злачынствамі займалася між іншым і ў большасці выпадкаў забойцаў, рабаўнікоў, зладзеяў рабіла правакатарамі, агентамі; галоўная дзейнасць паліцыі, у тым ліку і следчага аддзела, была скіравана на выкрыццё савецкіх патрыётаў, на дапамогу гестапа і СД. Таму былы следчы з надзвычайнай асцярожнасцю абыходзіў небяспечныя мясціны. Але Шыковіч і Сербаноўскі ведалі значна больш, чым думалася Швагераву; мелі магчымасць супаставіць факты, параўнаць яго паказанні з іншымі крыніцамі. Што-нішто ён усё-такі праясніў і ўдакладніў. Раскрыў, напрыклад, структуру і метады шпіянажу, даўшы Кірылу новы матэрыял для кнігі. Калі нарэшце арыштаванага адвялі, а сведка пайшоў чакаць вырашэння свайго лёсу: застанецца ён толькі сведкам ці сядзе на лаву побач з агентам, Сербаноўскі сказаў:

— Вось цяпер, я думаю, ніхто ўжо не затрымае ваш артыкул. Устаўляйце запіску, карыстайцеся пратаколам допыту — і друкуйце. Толькі назву прыйдзецца мяняць. Думаю, што больш не існуе пытання, хто ж такі доктар Савіч?

— Асабіста для мяне яго даўно не існавала.

— Але патрабаваліся доказы.

— Дзякую вам.

— Няма за што. Святы абавязак.

— Як вам удалося выкапаць гэтага дыназаўра?

— Няхай гэта застанецца нашай прафесійнай тайнай.