Заговоренный меч (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

— Мхамед-Шайбани мен Махмуд-Слтан асымжанны таын аламын деп, сойыл соып соыса шыпайды. олына ран алып аналарына берген серті бар.

Серт тек армана жету шін ана керек. Жарайды, Мхамед-Шайбани мен Махмуд-Слтан асым слтана тимесін, ал егер сол ос бріні бірі асымны туан аасы амбара, не дікке найза салса, асым слтан не істейді? Ал білайыр болса ауру… Тбі оны таына Шах-Будаты ос брісінен ыайлы білайырды баса рпаы жо.

Жаан еріні зіне ойан сраыны аншалы ауыр екенін енді ты. Жауап айтара алмай сл кідіріп алды. Кенет басын ктеріп алды.

— Онда ма? Онда… — Жаанны даусынан нсілі Керейге біткен айсарлы естілді. — Онда кекке — кек! ана — ан! асым слтан кесі мен аасыны шін айтарады. білайырды зін лтіреді. Мхамед-Шайбани мен Махмуд-Слтанны толып жатан ааларыны басын алады. Біра здері антын бзбай екеуіне де ылышын ктермейді. Егер мені ана дейтін болса, тышым асымжаннан осыны тілеймін. Мхамед-Шайбани мен Махмуд-Слтана бірінші боп шопар сілтемеймін, — деп екеумізді алдымызда ант беруін тінем. Егер бл арманымды орындамаса а стімді ккке сауып тем.

Ана тілегі асымны жрегіне анжардай адалды. Дл осы мезетте шешесі Жаанны апасы Аозыа

берген удесіні аншалы ымбат екенін тсінді. Кенет ол орнынан атып трып, бір тізерлеп шешесіні алдына отыра алды да, беліндегі наркескенін ынабынан суырып ап, екі жаынан стап мадайына тигізді де, ылшылдаан жзінен сйді.

— Асыл болат наркескен, ос бауырым Мхамед-Шайбани мен Махмуд-Слтана сені бірінші боп ынабымнан суырмаса ант етем, — деді ол. — Егер антымды бзып ос бауырыма бірінші боп асты етсем, мына тран асыл анам Жаан бикені а сті рсын!

Жаан бике орнынан трегеліп баласыны олындаы жалааш а семсерді алды да ерніне тигізді.

— Асыл болат а семсер, егер ансырар болса, жалыз лым асыма емес, е алдымен мені жрегіме адал. Ана тілегін абыл аланы шін, оны рбаны болсам арманым жо деп кні брын ант етем!

Анасы мен баласыны бл ылытарын з кзімен крген хан Жнібек іштей екі сырды атты тйді. Бірі — асымны анасы Жаанды аса жасы кретінін. Екіншісі ткен тнде Жанбике тоалды йіне кезексіз барды деп йелдік мінез крсетіп, Жнібекті зіне дене слулыымен тартпа боп отыран Жаан бикені кенет шын ар-намысын орайтын іске келгенде, андай табандылыа болса да бара алатынын білді. «Слу йел егер аылды болса, еркекке тек зіні слулыымен ана емес, тере ойлылыымен де, табандылыымен де ымбатты болып кріне алады екен» деді ол ішінен. Ол осы стте лкен жректі йелді уа йелдік сезімінен де алыс трмайтынын атеріне алды. Мндай йелді намысымен ойнауды аншалы ауіпті екенін тсінді.

Ертеіне Жнібек жарлы беріп, хан кеесін шаыртты. Бл кееске Орда маындаы слтан, батырлар, ерлік істерімен кзге кріне бастаан з балалары мен Керейді баласы Брынды слтан атынасты. Екі кн кеесіп, аырында Кзтосанны басында Тркістан улиетіне шабуыла шыпа боп йарысты. Дшті ыпша скерін екіге блмек болды. Жнібек хан балаларымен зі бас- аратын топ Созаа, Керей ханны баласы Брынды слтан мен Найман батыры аптаай, оырат батыры Сарыбала, Керей батыры Ойшыбай, Уа батыры Жаубасар, Жалайыр батыры Брібай бастаан алы ол Сыанаа шабуыл салсын делінді. зіні ежелгі салты бойынша Арын, ыпша, Тараты жасатары Жнібек ханны — хан Ордасыны асында алды. Бан Жайыты бергі беті, Атырау теізі мен Сырды тмегі саласын жайлаан Кіші жзден келген Адай руынан Теген батыр, Табын руынан Серке би, Шмекей руынан Атада батыр, Тама руынан арабура батырлар басарып келген жасатар мен лы жзден алы, Ысты руынан Бахтияр би, Шапырашты руынан арасай батыр, Жаныс руынан Жанатай батыр басаран шаын олдар келіп осылсын делінді. Хан Ордасынан осы скерлер жиналып жатан Саумалкл, Телікл, Жуанары, Ккше теіз Атырау жаасына ат шаптырылды. Бар ол Кзтосанны басында Сейхун дарияны тменгі шеніндегі аразек ойнауында шоырланба болды. Бнымен атар бл шаарларды хакім, бектеріне жасырын кісілер жіберілді. «Бізді кшіміз азір білайыр ханны кшінен арты, аза еліне ежелден жататын шаарларымызды ан тгіспей зімізге айтарыдар. Егерде бл тілегімізді орындамасадар з обалдары здеріе» деп хат жазды. Біра бан білайыр хан «арзани дашті» ретінде басыбайлы Созаты берген зіні немересі ызыр ханнан туан Бахтияр слтан да, Сыана хакиматыны белаасы Манеден-олан да кекете: «білайыр ханнан кшті болса, е алдымен сайыпыран ханды жеіп алсын. Содан кейін алаларымызды ан ткпей бостан-боса береміз» деп жауап берді. Жнібек пен Брынды Ордаларын Телікл мен Ботыарынны бойына тастап, желтосан тспей-а аразекке келді.

Осы араа кп кешікпей жз мыа таяу аза сыпайлары жиналды. Ортада азантай олмен Жнібекті зі, ал Маймене жаын Брынды слтан, Майсары жаын Жнібекті лкен балалары Жиренше мен Махмд басарып (амбар мен асым екінші шепте болан), жыланны айырма тіліндей екі бта боп, Тркістана арай аттанан. Осы кнгі Шиелі жеріне келгенде екі блінген. Брынды Сыанаа, Жиренше мен Махмд Созаа беттеген. Жнібек зі Арын, ыпшаты тадамалы жігіттерінен алан рып, Шиелі амысы Сейхун дарияны жаасына бекінген.

азатарды айтып жргендері р оан-лоы орыту деп ойлаан Сыана ожасы Манеден-олан мен Соза билеушісі Бахтияр слтан жауын крген жыландай кенет жиырыла алды. Басын ктеріп, ысырынып айбат шаырды. аланы оршаан амалды дарбазаларын дереу бекітіп, ала жататарын лаш- ара алды. Біра бл дайындыты брі тыыз-тая, асыыс болды. аза скеріні тым кп екенін естіген ала асаалдары, «жртты боса ырызып, ан тгуді не ажеті бар, аланы зірге азатара беру керек. білайыр ханнан кмек келгенде айтып алу оай ой» деп ккіл шыара бастады. Ел басы асаалдарды, керуенсарай стаан саудагерлерді кбі Маыт, алы, Жалайыр, Дулат руларынан шыан аза анды адамдар еді. ала басы слтандар боланмен, бекіністерді шын тадыры осыларды олында тран. Ежелден келе жатан дстр бойынша егер, ала билеушілері — асаал, сау- дагер, ожа-молдалар йарса, аланы кілдеріне наан адама тапсырар дет бар. Сыана ожасы Манеден-олан жртты мндай жадайын кріп, Самарант, Ташкент, Яссыдан жуыр арада кмек келе оймайтынына кзі жеткен со, «есі барда еліді тап» деп Брындыты скеріні арасы кріне бастааннан-а бкіл й ішін, зіне деген нкер-лдарын алып, Самаранта ашан. Сйтіп Брынды слтан Сыанаа бір сада оын жібермей, сырнайлатып-кернейлетіп тал тсте кірген.

Ал Созаты билеушісі Бахтияр слтан бйтпеді. білайырды аты шулы батырларыны бірі, Кк Орда ханына най білген, бкіл Соза улиетін ойдай ргізген ажырлы слтан, «аланы ан ткпей беруді ойласа айтеді?» деп келген асаал, саудагерлер тобын нкерлеріне оршатып алып, «жрт арасына іріткі салады» деп, араы тас сарайа аматып ойды. Соза мидай жазы далаа салынан шаар. Жан-жаындаы амалы да Сайрам мен Саурандай биік емес. Тйелі кісіні ернеуіне олы жетеді. Бкіл улиетінен отыз мыа таяу лашкер жинап, алада тыылып жатпай ашы далада жауына арсы бетпе-бет майдана шыты. Біра бала жасынан ат лаында

ойнап скен, ал ер жете бастааннан-а сойыл соып, сада атуды нер крген азаты жау жрек жігіттері ойсын ба, мырысадай аптап: «Ажол!», «Уайс!», «Жауашар!», «Бахтиярлап!» ат ойанда, алашы арынында-а Бахтияр слтанны алдыы шебін кл-талан етті. азатан дл мндай нер ктпеген Бахтияр слтан бден састы. Халы кші жазытрымы жздеген, мыдаан сай, жыралардан осылып аан сумен те екенін, олар бір жерге жиналып, ернеуінен асып тасыса, алдында андай амал, бгет болса да быт-шытын шыаратын алып кш екенін Бахтияр слтан сонда білді. Расында да аза елі кнтерілі, сан орлыа шыдаан ауым еді. Ашына келіп, аырында ернеуінен асып тгілген дариядай, ата мініп, олына сойыл алуа мжбр болды. Жаланда ияната кнтерілі халыты долдананынан асатын лы кш жо. Кнтерілі халы жй кнде, блтіріктері стіне шыып ойнап маза бермеген арлан асыр трізді. Ал ызалананда ештееге арамайды, блтірігім демейді, бтенім демейді, стіндегіні бірде-бірін алдырмай, анды ауызын салып ап, жан-жаына аямай латырып-латырып жібереді. аза та дл осы арлан асыр трізді шамасы келгенше шыдап баты. Шыдамы таусылып еді, лген-тірілгеніне арамай, желке жнін кдірейтіп, жауына аыра тап берді. аза жауынгерлеріні мндай аарлы трін кріп, Бахтияр слтан «жеілдім!» деп алдына кеп ол усырып Жиренше мен амбардан бітім срады. Блар аланы кілтін алып, бітімге келісті.

Хан ордасын уаытша Сыанаа кшірген Жнібек, Соза улиетін екінші баласы Махмда, Сыана улиетіні билігін Керейді баласы Брынды сл- тана берді.

Сыана пен Созаты алып, кілі ктеріліп алан аза Ордасыны ханы Жнібек енді «з еріктерімен берілідер» деп Яссы мен Отырар аласыны міршісі Мхамед-Мазид тархана, Сауранды билеп отыран оны баласы лмамет тархана, зкентті хакімі Уаас биге, Сайрамны хакімі Мыржы треге кісі жіберіп, хат жазды.

Дл осы кезде яни Хаджри есебі бойынша сегіз жз жетпіс тртінші, Тыш- ан жылы, жааша бір мы трт жз алпыс сегізінші жылы, елу жеті жасар білайыр ханны зі арыын алып, жз мы атты скерімен Моолстанды шаппа болып ргеніш тсынан шыыпты деген хабар жетті. Жз мы скер! Бл олына р сойыл мен сада алан азаты скері емес. Бл Исфаан болатынан алдаспан, зын ылыш таынан, орасан рышынан сауыт-дулыа киген, мздай боп ару-жара асынан, з заманыны скери нер-ылымымен бден суарылан, білайыр ханны бкіл шыыс леміне белгілі ататы атты скері! Хан скерін рыса зі йреткен! Жауын аямастай етіп зі баулыан! Кк Орда Кк Орда болалы лы ханны скері жетпіс бес мынан асып крген емес, ал бл жолы… жз мы! Бл хабарды естігенде Жнібекті де жрегі дір ете алды. Ол бкіл Сыана, Соза улиеттеріні ста, шеберлерін жинатып, крік ыздыртып, скеріне хакім оймаларынан табылан кк болат рыштан ару-жара сотыра бастады.

Біра Жнібекті бл ызу рекеттері заа созылмады. Кенет таы бір хабар жетті. ыры жылдай бкіл Дшті ыпша, Мауреннахр, орасанды тітіреткен білайыр хан о дниеге сапар шегіпті! Бкіл ата, алтын та, Шыыс еліні те жартысын жылатып жинаан дние-азына лы ханны мірін е болмаса бір кнге созуа жарамапты! Ататы друіші бдіраза Нахичеваниді зі тапан мы да бір кеселге шипа болар, ебелек тікенегінен жасаан — сырыншан шурнсі де онбапты. Есіл ер Жейхун мен Сейхун дарияны ортасындаы етра [52] далада жеті кн кезікпен кйіп-жанып, аыры айтыс болыпты! Зірік талдай сарая бастаан денесін ысты кнге бзылып кетпесін деп, Бахтияр баадур мен арашы батыр, бал толтыран алты лаш астауа сап, Соза мединасына алып келіпті. Бл шаар азатарды олында болса да, лімге дауа бар ма, алтын сырмен атын жазып, арнаулы ара мрмр тасынан мазар ойып, рметтеп жерлепті. Бл хабарды естігенде ас жаулары, сіресе, білайыр жерін алып, суын алып, иянаты кп ткен кейбір аза ауылдары ккала жылы рбан шалып, уаныша кенелді. Тек Жнібек хан ана дние шіркінні ткіншектігіне амыып, ш кн орнынан трмай жатып алды. Жо, Жнібек білайыр ханда кеткен кегіне кінген жо. О заманда хан кегі — ола стаан алдаспан трізді, ыайы келсе жауына жмсалады, ал зіне тиімді болса ынабына айта салынады. Кейбіреуі сол ынабында жатып тот басып, бден шіриді. Ал енді біреуі анда-санда ынабынан суырылып жауыны стінен жар-жр ойнап, сес крсетіп, айта орнына барып жатар болар. Тек зардабы асып кеткенде ана сол кек-алдаспан ызыл ана малынуа тиісті. Жнібек пен білайырды да кегі осындай кекке айналан. Екі жаты халы бірдей ызыл ана малынанымен, здері бірін-бірі ажала июдан аула еді. Тек хандыын тартып алып, жауын таыра отырызу ана — армандары болатын. Жо, Жнібек білайырда кегім кетті деп кінбеді. Дние шіркінні жалан екеніне кінді. Бар мірін жиангерлікпен, алыс, жлыс, рыспен ткізген азуы алты арыс, мйізі шаыратай, ататы хан білайыр аырында не тапты? Бар тапаны Созаты асынан азылан екі лаш жер болды! Енді оан стіне ойан мрмр тастан, басына жазылан алтын жазудан не пайда?

52

Е т р а — сары етра дала, сары дала деген маынада. (Ескі тркі тілі).

«лді, Мамай, ор болды!» деген міне, осы!.. айсымызды болса да бл жалан дниеден аыры алар еншіміз — осы екі лаш жер! Ата, ба ше? — Жнібек ауыр крсінді. — Ата, ба та ола салан алтын саина трізді, анша асыл боланмен тбі тозады. білайыр тгіл, кеше бкіл Шыыс еліне лгі болан ошан патшалыыны лы патшасы анышаны кім біледі? Ал кезінде бдан ататы, бдан абыройлы андай патша болып еді? Жо, ата, ба деген — ола салан алтын саина. Тек тірі кезімізде ана згелер крсін, ызысын деп саусаымыздан алмауа тырысамыз. Ал лгесін ше? ай рпаты крді — бабамны мрасы деп атам заманы саинаны кзіні арашыындай сатаан? Сатауды ажеті жо шыар. р заманны лгісі зіне ымбат ой. Атаы да сондай. ара да тр, Алтын Орданы тік трызан білайыра бкіл рім-бтаыны орнатан ескерткіші «Осы жерде білайыр хан жатыр» деп стіне ойан сонау ара таспен бітеді. Жыл тер, асыр тер, білайырды да даы, бгінгі кнгі адірі мытылар. Бным не, білайырды табалап жатырмын ба? Жо, бным табалааным емес, аиатым. білайыр соынан ерген жртты сенімін сатай алмады. Елді ел ету олынан келмеді. Ал біз ше? Біз оны кгерте аламыз ба? Кгерткен кнде келешек жрт ісімізге андай баа береді?