БЕЛАРУСЬ УЧОРА І СЯНЬНЯ
Шрифт:
У 1595 г. у Берасьці, пры ўдзеле езуітаў, каталіцкага і часткі праваслаўнага духавенства (еп. еп. Цярлеіікі, Пацей) адбыўся сабор. У ім бралі ўдзел і тыя беларусы, што, як зазначана, разглядалі вунію як спробу стварэньня нацыянальнага касьцёлу. Вунія была пастаноўленая і папа Клімэнт VIII з радасьцяй даў на яе сваю згоду і багаслаўленьне. Гаспадар Жыгімонт IV Ваза выдаў дэкрэт аб злучэньні цэркваў.
Новая вера хутка ахапіла праваслаўную ерархію, якая ў масе не разумела існасьці прынятых дагматычных зьменаў, для яе станоўкім быў вонкавы бок новай царквы, а ён застаўся той самы, што і ў праваслаўнай царкве. Для пашырэньня новае царквы ў вялікай меры прычыніліся вуніяцкія ерархі: Кунцэвіч і Руцкі. Дзякуючы ім пасьля двух дзесяткоў год вунія неспасьцярожна, запраўды
Тым, хто ў новай веры хацеў бачыць беларускую нацыянальную царкву, давялося хутка расчаравацца, бо вунія апынулася ў руках польскіх езуітаў і нясла небясьпеку для гаспадарства. Таму прыхільнае ў пачатку дачыненьне да вуніі было зьмененае на варожае. Між іншым войстра выступаў супроць яе канцлер Лявон Сапега, хоць сам быў каталіком. Сапега стараўся не дапусьціць да ўмяшаньня палякоў у беларускія рэлігійныя справы, а разьвязаць апошнія навагай і собскімі сіламі беларускага гаспадарства. Ізноў-жа Кунцэвіч далей праводзіў вунію і барацьбу супроць праваслаўя. Сілаў беларускіх патрыётаў было ўжо замала, каб спыніць рэлігійнае змаганьне. Яно разгаралася ўсё вялікшым полымем, аж пакуль ня зьнішчыла гаспадарсьцьвеннага будынку.
Пашыраная царкоўная вунія ахапіла вялізарную бальшыню праваслаўных беларусаў. Яна, аднак, не знайшла прызнаньня з боку польскага каталіцкага духавенства. Каталіцкая Польшча глядзела на яе як на веру «ніжэйшую», «хлопскую», як на мост да пераходу ў каталіцтва і сродак да шырэньня палёнізацыі, калі-ж гэтая вунія набірала беларускага характару, дык палякі ставился да яе варожа. Вуніяцкае духавенства бачыла гэта і замкнулася ў сваім собскім коле. Гэтая акалічнасьць, з аднаго боку, а славянская мова і багаслужэньні, царкоўныя абрады, беларуская мова ў казаньнях, цесная сувязь вуніяцкага духавенства з народам, з другога, паступова зрабілі з вуніі запраўды беларускую нацыянальную" царкву. Але калі гэта ўжо сталася фактам, вунія гвалтам нішчылася.
Пачынаючы ад 1620 г. ва ўсёй Беларусі ішла вострая рэакцыя супроць новае веры. Выклікалі яе розныя прычыны. У гэным годзе, праездам з Масквы, Беларусь наведаў канстантынопальскі патрыярх Тэафіль. Ён зразумеў небясьпеку з боку вуніі для праваслаўнае царквы і ўжыў захады да змаганьня з ёю. Усюды, дзе былі ўжо вуніяцкія біскупы, ён устанавіў праваслаўных, выбіраючы людзей энэргічных, адукаваных, адданых праваслаўю. Патрыярх Тэафіль выясьніў розьніцу між вуніяй і праваслаўем і зьвярнуў увагу на канечную патрэбу выдаваньня процівунійнае праваслаўнае літаратуры. Гэтым ён палажыў аснову рэлігійнага змаганьня між праваслаўем і вуніяй. I запраўды, адразу пасьля ягонага ад'езду ў Канстантынопаль на Беларусі пачаўся масавы адварот ад новае веры і запраўдныя народныя выступленьні супроць яе. Усе важнейшыя гарады (прыкладам, Полацк, Віцебск, Магілеў, Ворша, Вільня і іншыя), дзе ўжо, здавалася, вунія запанавала, раптам выступілі адкрыта супроць яе і вуніяцкага духавенства. На дапамогу праваслаўнаму духавенству прыйшлі праваслаўныя брацтвы, якія перанялі ў свае рукі кіраўніцтва ў новым рэлігійным змаганьні.
Ізноў-жа кароль Жыгімонт IV, сухі каталіцкі фанатык, не хацеў прызнаваць ніякай іншае веры, як толькі каталіцкую. Забурэньні ў краі прынялі шырокія памеры, да ўзброеных выступленьняў улучна. На вуліцах гарадоў, асабліва ў Вільні, адбываліся масавыя ўзаемныя напады і ня толькі на самых ворагаў у веры, але і на іхныя сьвятыні. Сам Кунцэвіч быў забіты віцебскімі мяшчанамі, а цела ягонае кінена ў Дзьвіну (1623).
Рэлігійныя дачыненьні на Беларусі адыйгралі ў гісторыі беларускага народу згубную ролю. Бо рэлігійнае змаганьне так глыбака падзяліла народ, што беларус-каталік уважаў за бліжэйшага сабе паляка, чымся беларуса праваслаўнага, а гэты — бліжэйшым маскаля за беларуса-каталіка. У рэлігійных ходаньнях абодва бакі ўмешвалі ў беларускія справы Маскву і Польшчу. Гэта забівала беларускую гаспадарсьцьвеную думку.
XVII*
Беларуская
Беларуская культура у Вялікім Княсьцьве разьвівалася вельмі памысна. У тым часе Беларусь з культур нага гледзішча стаяла ня ніжэй за заходнія народы 1 куды вышэй за Маскву, што прызнаюць і расейскія гісторыкі (прыкладам, Лаппо)
Матар'яльнае і таварыскае жыцьцё на Беларусі ня розьнілася ад заходня -эўрапэйскага. Шмат беларусаў выяжджала на студыі ў заходня-эўрапэйскія унівэрсытэты і, вяртаючыся на Бацькаўшчыну прывозілі з сабой навейшыя здабыткі чалавечага духу. Асабліва шмат беларусаў выяжджала на навуку ў Італію у тамтэйшыя унівэрсытэты. Італія стаяла тады з гледзішча поступаў духовае культуры на першым месцы. Тут нарадзіўся разумовы рух г. зв. гуманізм, які быў рэакцыяй супроць сярэднявечнага рэлігійнага сьветапагляду. Гуманізм падыймаў чалавека з тае прорвы духовае нікчэмнасьці у якую запхнула яго сярэднявечча. Гуманізм адрадзіў зацікаўленьне да творчасьці старавечных рымскіх і грэцкіх клясыкаў. Веданьне лацінскае і грэцкае мовы бы то канечнаю патрэбаю для кажнага адукаванага чалавека Лацінская мова запанавала у Эўропе ў літаратуры, ура дах, таварыскім жыцьці.
Асьвечаныя пласты народу прыносілі з сабой і на Беларусь веданьне грэцкае і лацінскае моваў, антычнае культуры. Але xapaктэрнa, што лаціна ня выціснула беларускае мовы як урадавае, так і літаратурнае. Наадварот асьвечаныя людзі з гэтае пары падчырквалі лепшасьць беларускае мовы, гаворачы, што без яе ў княсьцьве «блазнам будзеш».
Гуманістычны рух на Беларусі меў шмат выдатных прадстаўнікоў. З іх трэба ведаць пра наступных:
Францішак Скарына з «слаўнага гораду Полацку» нарадзіўся каля 1486 г Вучыўся спачатку ў Кракаўскім унівэрсітэце дзе скончыў філезофію, а потым у Падуі (Італія) студыяваў мэдыцыну і здабыў тытул «доктара лекарскіх навук». Па сканчэньні адукацыі затрымаўся нейкі час у Празе, дзе пачаў пераклад кніг рэлігійнага зьместу на беларускую мову, каб гэтыя кнігі зрабіць прыступнымі "людзям простым паспалітым» У 1517 г Скарына надрукаваў біблію пабеларуску. Гэта была трэйцяя ў Эўропе біблія ў мове народу для якога яна была прызначаная. Раней за яе выйшлі нямецкая (1445) 1 чэская (1488). Пераехаўшы каля 1525 г у Вільню Скарына займаўся далей друкаваньнем кніг у беларускай мове Гэта былі таксама кнігі духоўнага зьместу Скарына рупіўся аб харасьцьве сваіх выданьняў Усе ягоныя вы даньні маюць прыгожы, лёгкі да чытаньня шрыфт Вялікія літары мастацка ўбраныя галінкамі лістоў, краскамі, зьверамі. Ёсьць сярод іх і гэрб роду друкара — сонца і паўмаладзік, злучаныя разам. На бібліі намаляваны і партрэт Скарыны.
Другім вялікім гуманістым на Беларусі быў Васіль Цяпінскі (нарадзіўся каля 1540 г у Полаччыне). Ён пераклаў у беларускую мову Евангельле. У прадмове да яго Цяпінскі бядуе, што некаторыя беларусы «ў польскія школы або іншыя сябе і дзеці свае бяз устыду заправуюць». Цяпінскі - вялікі патрыёта Беларусі і глыбокі культурны дзеяч. Ён заклікаў любіць сваю Бацькаўшчыну, мову, народ.
Трэйцім выдатным гуманістым быў Сымон Будны, які выдаў пабеларуску «Катэхізіс» і шмат іншых кніг рэлігійнага зьместу. Будны таксама заклікаў любіць сваю мову: «Бо слушным ёсьць тое, каб вашы княжыцкія міласьці любілі мову таго народу, якім даўныя продкі і іх княжацкія міласьці панове бацькі вашых княжацкіх міласьцяў спрадвеку слаўна кіруюць»,— пісаў ён у прадмове да «Катэхізісу».
Друкаваньне кніг на Беларусі асабліва пашыралася ў першай палове XVI ст. Трэба зацеміць, што першая беларуская друкаваная кніга («Цьвятная Трыодзь») была надрукаваная ў Кракаве (1483). Там таксама зьявілася і другая («Актоіх») — у 1492 г. Зьяўленьне беларускіх кніг у Кракаве раней за польскія тлумачыцца тым, што ў Кракаве тады жыў гаспадар Вялікага Княства Літоўскага, які быў адначасна і каралём польскім. Асяродзьдзе гаспадара было пераважна беларускім, і таму тут зьявіліся беларускія кнігі.