БЕЛАРУСЬ УЧОРА І СЯНЬНЯ
Шрифт:
Гуманізм і рэфармацыя выклікалі ў Беларусі багатую літаратуру рэлігійнага зьместу. Беларусь ускрылася густой сеткай друкарняў, з якіх асабліва добра разьвіваліся друкарні ў Вільні, Полацку, Менску, Магілёве, Нясьвіжы, Любчы, Заслаўі, Слуцку, Пінску, Заблудаве, Супрасьлі, Іўі.
Вучань першага беларускага друкара Фр. Скарыны Пётра Мсьціславец занёс друкарства аж у Маскву. Ён пры дапамозе Івана Фёдарава залажыў там першую друкарню. Расейцы аднак гэным часам яшчэ былі так малакультурнымі, што не маглі зразумець карысьці друкарства і друкарню гэную разбурылі як выдумку нячыстае сілы. Мсьціславец і Фёдараў змушаныя былі ўцякаць у Беларусь, у правінцыяльнае мястэчка Заблудава, дзе далей друкавалі розныя кніжкі.
Вялікае значэньне для разьвіцьця друкаванага слова ў Беларусі мела друкарня братоў Мамонічаў — Кузьмы і Лукаша
Мамонічы былі віленскімі мяшчанамі. Яны друкавалі кніжкі ў царкоўна-славянскай і беларускай мовах. Між іншым, у друкарні Мамонічаў быў надрукаваны ў 1588 г. Статут Вялікага Княства Літоўскага пабеларуску. Найбольш, аднак, друкавалася кніжак рэлігійнага характару. Апрача рэлігійнае, у Беларусі асабліва разьвівалася гістарычная і юрыдычная літаратура. Веда собскае гісторыі была вельмі пашыраная ў адукаваным грамадзянсьцьве. У ім былі распаўсюджаныя г. зв. «летапісы». Беларускія летапісы розьніліся ад летапісаў іншых народаў, бо не зьмяшчалі сухога пералічэньня фактаў з году у год, а падавалі часта мастацкія апісаньні гістарычных падзеяў з лёгкай спробай прагматызму — шуканьня прычынавай сувязі між здарэньнямі. Прычыны перажытых народам падзеяў летапісцы бачылі ў волі Божай, у талентах выдатнай адзінкі. Асабліва характэрным з гэтага гледзішча зьяўляецца «Летапіс Быхаўца». Яго можна назваць падручнікам гісторыі. Летапіс Быхаўца зьмяшчае, між іншага, і г. зв. казкі аб рымскім паходжаньні літоўскага (беларускага) народу. Гэтым летапісец хацеў паставіць свой народ вышэй за іншыя, а асабліва за польскі. Агульная тэндэнцыя гэтае хронікі — выхваляньне тых падзеяў і адзінак, якія далажыліся да ўзмацаваньня, пашырэньня беларускага гаспадарства і асуджэньне таго, што гэтае гаспадарства аслабляла, разбурала.Апрача летапісу Быхаўца, у грамадзянсьцьве было распаўсюджана і шмат іншых Яны хадзілі ў рукапіснай форме. Ведамым беларускім летапісам быў і «Летапіс Аўраамкі», пачаты ў 1495 г. і напісаны ў Смаленску.
Да гістарычнае літаратуры трэба залічыць розныя кронікі, апісаньні, успаміны, прамовы, дзёньнікі. Асабліва цікавымі зьяўляюцца апісаньні Філона Кміты, ягоныя спасьцярогі аб Маскве, аб ягонай службе на ўсходніх межах гаспадарства, а таксама цікавая і каштоўная Баркулабаўская кроніка, напісаная ў вёсцы Баркулабаве, на Магілёўшчыне, у часе ад 1563 да 1608 г. У ёй апісанае ўсё беларускае жыцьцё. З дзёньнікаў вельмі цікавы «Дзёньнік Люблінскага сойму» (1569), у якім мастацка прадстаўлена трагічнае ходаньне беларускіх патрыётаў за самастойнасьць свае Бацькаўшчыны. З прыватных дзёньнікаў цікавыя весткі зьмяшчае дзёньнік Тодара Еўлашэўскага, шляхціча з Ляхавіч. Еўлашэўскі падае тагачасныя звычаі, вераваньні, культурны ўзровень, звычкі беларускага дробнага шляхціча (канец XVI ст.).
Вельмі багата была разьвітая беларуская юрыдычная літаратура.
Канец XVI ст. наагул называецца «залатой парой» старое беларускае культуры. I запраўды, у гэтым часе на Беларусі заўважаецца нязвычайна высокі культурны ўздым. Беларушчына без усялякага гвалту заваявала іншыя народы, што жылі ў Беларускім гаспадарсыіьве. Нават татары і жыды прынялі беларускую мову ня толькі ў штодзённым жыцьці, але і ў багаслужэньні. Татары пісалі свае рэлігійныя кнігі ў беларускай мове, толькі арабскімі літарамі («Аль Кітаб»). Асьвечаныя пласты грамадзянства Жмудзі і Інфлянтаў паслугоўваліся беларускай мовай.
Ад пачатку XVII ст. у беларускім культурным жыцьці ўжо заўважаюцца дзьве шкодныя зьявы: працяканьне ўплываў польскае культуры на вярхох грамадзянства і нязвычайна буйны развой рэлігійнае палемікі. Значэньне першага зразумелае. Другое падзяліла з цягам часу беларускі народ на варожыя сабе рэлігійныя табары, якія штораз больш забываліся на сваю супольную нацыянальнасьць. Гэтая бясплодная літаратура адцягвала культурныя адзінкі ад запраўднае творчасьці і скіроўвала іх на шлях тэарэтычных, схалястычных спрэчак на рэлігійныя тэмы.
Параўнальна слаба разьвівалася ў нас гэным часам вершаваная паэзія, галоўным прадстаўніком якое быў Андрэй Рымша. Яна абмежавалася галоўна панэгірыкамі і эпіграмамі ў чэсьць вялікіх людзей. У вершах спатыкаецца вельмі шмат «макаранізмаў» — чужых словаў, галоўна царкоўна-славянскіх і польскіх. Тут шкодна адбілася распаўсюджанае фальшывае перакананьне,
Беларуская мова была ўжо тады багатай і шырака ведамай у сьвеце. Пабеларуску ня толькі пісаліся кнігі, выдаваліся законы, ня толькі адбывалася навучаньне ў сьвятынях і школах, але пабеларуску ліставаліся між собку дыплёматы. Беларуская мова ў Вялікім Княсьцьве была мовай гаспадарсьцьвенай і адначасна мовай літаратуры і інтэлігенцыі. Бяз прынукі, самахоць, сьветлыя людзі чужых народаў прыймалі яе і шанавалі. Гэткім парадкам беларуская мова займала ў Вялікім Княсьиьве такое палажэньне, як мова лацінская і грэцкая разам у Рымскай імпэрыі. Аб беларускай мове на пачатку XVI ст. віленскі пралат Эразм Вітэльлі ў сваёй прамове да папы рымскага казаў гэтак: «Ліцьвіны (жмудзіны) маюць собскую мову. Але дзеля таго, што русіны (беларусы) насяляюць пасяродак дзяржавы, усе звычайна карыстаюцца іхнаю моваю, бо яна далікатнейшая І больш лёгкая». Мова беларуская тады была і ёсьць цяпер запраўды вялікім скарбам беларускім. Гэтае мовы ўвесь час трымаўся беларускі народ, і дзякуючы гэтаму чужыя ўплывы, якія прасякалі ў Беларусь з Польшчы і Маскоўшчыны, адбіваліся ад народных пластоў і не маглі запусьціць глыбокага карэньня.
Беларуская мова, беларуская культура ў XIV, XV, XVI і нават у XVII стагодзьдзях была нагэтулькі"багата разьвітай, што яна мела вялікі уплыў на разьвіцьцё мовы і культуры суседніх народаў, польскага і маскоўскага
У XIII, XIV і XV стагодзьдзях, тады, калі ўжо беларускі народ разьвіваў сваё багатае пісьменства, калі законы, гаспадарсьцьвеныя і судовыя акты, розная рэлігійная і сьвецкая літаратура пісаліся ў Вялікім Княсьцьве пабеларуску — нацыянальнае пісьменства ў суседняй Польшчы яшчэ зусім не існавала. Багатае буйнае разьвіцьцё беларускае мовы і пісьменства адбывалася ўжо тады, калі Польшча яшчэ і ня думала аб сваім вызваленьні з путаў мёртвае сярэднявечнае лаціны. Кніжкі сьвецкія, а тым больш рэлігійныя, каралеўскія граматы, законы пісаліся там толькі палацінску.
Зразумела, што дзеля гэтага пісьменства гэнае было прыступнае толькі для невялічкае колькасьці людзей, што зналі лацінскую мову, перш за ўсё для духавенства і вельмі малое часткі шляхты. У Польшчы тады, як і ва усёй Заходняй Эўропе, памылкова ўважалі, што для пісаньня годная толькі мова лацінская. Гэты пагляд ляжаў доўга цяжкім каменем на разьвіцьці нацыянальных культураў шмат якіх народаў. Толькі пазьней, з увядзеньнем роднае мовы ў пісьменства, пачалося буйное разьвіцьцё нацыянальных літаратураў. Толькі тады, калі ў Кракаў, сталіцу тагочаснае польскае дзяржавы, пераехаў двор нашага князя Ягайлы з ужыванаю пры ім у канцылярыі і дыплёматычных сувязях, як і ў штодзённым жыцьці, беларускаю моваю і пісьменствам, палякі пабачылі, што зусім свабодна можна пісаць тэю моваю, якой гаворыцца, а ня трэба канечна зварочвацца да нейкай чужой. Толькі тады — у канцы XIV і ў XV ст. пачынаюцца першыя нясьмелыя польскія спробы свайго нацыянальнага пісьменства, але справа гэта не пайшла так лёгка. Праламаць першыя ляды было вельмі цяжка, і паўстала тады на кароткі час вельмі характэрная зьява: законы Польшчы з мовы лацінскае перакладаліся спачатку ня ў польскую мову народную (літаратурная польская яшчэ не існавала), а ў беларускую. Сваю польскую мову, відаць, тады палякі яшчэ ўважалі за бедную, каб у яе можна было перакладаць ці ў ёй пісаць свае законы. Прыпушчалася, відаць, з другога боку, што польская шляхта параўнальна лёгка зразумее тыя законы ў блізкай ёй славянскай мове беларусаў.
Збліжэньне Беларусі з Польшчаю выклікала сярод палякоў жаданьне мець статуты ў больш зразумелай мове. Таму што польскага пісьменства тады яшчэ ня было, дык пераклады з лацінскае мовы рабіліся ў мове беларускай, мове, якая была ў ужытку ў Вялікім Княсьцьве.
Так, між іншым, былі тады перакладзеныя ў беларускую мову:
1. Варцкі Статут, перакладзены ў 1420 г.
2. Статут Вялікага Князя Ягайлы ад 1423 г.
3. Вісьліцкі Статут XV ст. Гэты Статут быў выдадзены польскім каралём Казімірам у 1347 г. палацінску. З лацінскага арыгіналу пераклад у беларускую мову зроблены ў пачатку XV ст. не пазьней за 1423 г.