БЕЛАРУСЬ УЧОРА І СЯНЬНЯ

Касяк Іван

Тымчасам паншчына і перасьлед вялі беларускае сялянства да фізычнага зьнішчэньня. З кажным годам усьцяж падаў прыродны прырост сялянскага жыхарства. Селянін беларускі, дарма што спакойнага ад прыроды характару, ня мог гэтага ўсяго спакойна перажываць, і таму бунты ішчэ больш павялічыліся. Толькі за час панаваньня Мікалая I агулам было 650 бунтаў і лік іх далей рос. Так, прыкладам, калі ў 1826 г. было 85 сялянскіх паўстаньняў, дык у 1845 г. лік іх узрос аж на 207. Гэта прымушала расейскіх цароў шукаць выхаду, і яго ў рэшце рэштаў знайшоў Аляксандр II. Цар гэты панаваў ад 1855 да 1881 г. і ўважаўся за лібэральнага. Ён, каб супакоіць сялянства, пастанавіў 19.11.1861 году правесьці зямельную рэформу, даць сялянам зямлю ды скасаваць паншчыну. Зямлі, аднак, сяляне атрымалі вельмі мала, і за яе трэба было плаціць паном вялікі выкуп. Ды ў руках паноў усёроўна асталося каля 60%усяе зямлі, а ў рукі сялянства перайшло ўсяго каля 30%, а часамі, у некаторых месцах, і менш. Таму сяляне, ня могучы утрымацца

на надзеляных ім кавалках зямлі, хоць і былі быццам-бы вызваленыя ад паншчыны, аднак фактычна далей знаходзіліся ўзалежненыя ад паноў, бо мусілі ісьці да іх шукаць працы, каб мець кусок хлеба. Апрача таго, шмат сялянаў зусім не надзялілі зямлёй. Былі безьзямельныя, або малазямельныя, ці гэтак званыя батракі. Праўда, гэным часам пачала разьвівацца прамысловасьць і частка сялян ішла ў гарады на фабрыкі, але запраўды палажэньне сялянаў было вельмі цяжкое і далей, бо як пан, так і фабрыкант за іхную працу плаціў гэтулькі, колькі яму падабалася, эксплёатуючы сялянства для свае раскошы і лёгкага жыцьця. Такім парадкам і рэформа 1861 г. не разьвязала сялянскае праблемы, і сялянства далей бунтавалася. На працягу двох год (1861—1863) лік сялянскіх бунтаў даходзіў да 1100. Урад і паны распраўляліся з сялянамі нябывала жорстка.

У гэную пару на захадзе Эўропы тварыўся г. зв. «навуковы рэвалюцыйны сацыялізм», а ў Расейскай імперыі разьвівалі шырокую дзейнасьць рэвалюцыйныя гурткі Гэрцэна і Бакуніна. Гэрцэн і Бакунін думалі аб тым, як разьвязаць нацыянальныя пытаньні паняволеных расейскімі царамі народаў: беларускага, летувіскага, польскага, украінскага і інш. Яны праектавалі адрадзіць гаспадарства Польскае, Беларускае, Украінскае і Летувіскае на фэдэрацыйнай аснове.

Палякі тады ізноў пачалі рыхтавацца да новага паўстаньня, але між імі паўстаў разлад і падзел на дзьве трупы: «белых» і «чырвоных». Да першае трупы належалі пераважна абшарнікі — прыхільнікі больш спакойнага змаганьня з царызмам і старых польскіх шляхоцкіх парадкаў. У радох-жа «чырвоных» пераважна была мяшчанская інтэлігенцыя, бяднейшыя абшарнікі — прыхільнікі новага ладу, дзе кажны мог бы мець волю і доступ да навукі. Яны стаялі за войстрае змаганьне супроць расейскага царызму за незалежнасьць, спадзяючыся пры гэтым мець дапамогу з боку дэмакратычных кругоў замежжа, асабліва Францыі. Як «белыя», таксама і «чырвоныя» пашыралі сваю дзейнасьць на землі беларускія і летувіскія. Былі нават польскія групы ў Маскве і Петраградзе, дзе гуртавалася насамперш студэнцкая моладзь.

Сярод студэнтаў у Петраградзе знаходзілася крыху моладзі І з Беларусі. Там між іншымі быў і студыяваў права Кастусь Каліноўскі (1838—1864), сын беднага шляхціца -ткача з-пад Сьвіслачы, Ваўкавыскага павету, а таксама сын беднага шляхціца з-пад Ашмяны Францішак Багушэвіч (1840—1900). Абодва яны захопляваліся вызваленскімі сацыяльнымі і рэвалюцыйнымі ідэямі. Асабліва, аднак, дзейным быў Кастусь Каліноўскі. Ён у 1860 г., скончыўшы унівэрсытэт, горача ўзяўся за працу на роднай беларускай ніве. Апрануўшы вясковую саматканую сьвітку, Каліноўскі вандраваў па роднай Горадзеншчыне ад вёсю да вёскі, будзіў народ, усьведамляў яго ў патрэбе змаганьня з царызмам і панамі, якія няволілі сялянства і ўвесь беларускі край. Ён заклікаў да працы над адраджэньнем беларускае культуры і беларускага гаспадарства. Каб праца гэтая ішла хутчэй, у 1862 г. Каліноўскі наладзіў у Беластоку нелегальную друкарню і задумаў выдаваць нелегальны беларускі часапіс «Мужыцкую Праўду», а таксама розныя адозвы.

Ня лёгкая з гэтым была справа, аднак Каліноўскі ўсё перамог і ўжо ў ліпені месяцы 1862 году ўстрывожаныя царскія агенты паведамлялі сваіх кіраўнікоў, што сярод сялянства расходзіцца нелегальная беларуская газэта «Мужыцкая Праўда», друкаваная лацінкаю ў нейкай патаёмнай друкарні.

Устрывожаньне расейцаў было зусім зразумелым, бо Кастусь Каліноўскі ў «Мужыцкай Праўдзе» ня толькі адкрыта гаварыў пра ўсе крыўды, што дзеіліся беларускаму сялянству, але адначасна заклікаў усіх да адкрытага змаганьня і паўстаньня супроць расейскага цара і супроць польскіх паноў, што панявольвалі Беларусь. Ён заклікаў да змаганьня, каб пазбыцца расейскага цара, паноў і паншчыны, каб здабыць для сялян зямлю на собскасьць, не плаціць вялікіх і крыўдных падаткаў, служыць у краёвым войску і ваяваць толькі за волю свайго краю, калі хто на яго нападзе, мець свабоду трымацца тае веры, якое трымаліся прадзеды народу і быць вольнымі людзьмі, як гэта было ўжо ў шмат якіх гаспадарствах Эўропы.

Кастусь Каліноўскі пад мянушкай «Яська Гаспадар з-пад Вільні» ў сваёй «Мужыцкай Праўдзе», між іншым, пісаў: «О, загрыміць наша праўда і, як маланка, праляціць па сьвеце... Ад маскаля і паноў няма чаго спадзяваціся, бо яны ня вольнасьці, а глуму і зьдзірства нашага хочуць... Ну ня доўга яны нас будуць абдзіраці, бо мы пазналі, дзе сіла і праўда, і будзем ведаць, як рабіць трэба, каб дастаць зямлю і волю...» («Мужыцкая Праўда», № 1)... «Каб народ наш на век векаў быў вольны і шчасьлівы» («Мужыцкая Праўда», № 2).

«Дзяцюкі! — пісаў Каліноўскі.— Жывучы пад жондам маскоўскім, кажны ведае, што ён нас абдзірае і глуміць, але мала хто добра падумаў, ці можна ад яго спадзявацца чаго-небудзь для нас або дзяцей нашых. Я, дзяцюкі, лепш знаючы ад

вас, уздумаў напісаць пісьмо, каб не маглі туманіць розуму вашага. Для таго чытайце з увагаю, а як прачытаеце, давайце да другой вёскі. Чалавек такую мае натуру, што калі даведаецца, то хоча зразумеці добра і дастаці ўсяго, што яму належыць. Гэта вялікая праўда. От яшчэ нядаўна гаварылі нашыя, што яны створаны для таго, каб служылі паншчыну і былі нявольнікамі, а ці сягоньня гэтак скажуць, калі ўжо ведаюць многа і многа хочуць. Сягоньня ўсе ўжо паразумнелі, усе ўжо мужыкі талкуюць, што Бог стварыў чалавека, каб ён карыстаў з вольнасьці справядлівай, і сьмяюцца, як маглі інакш думаць. Мы сягоньня ўжо ведаем, што чалавек вольны тады, калі мае кавалак свае зямлі, за каторую ані чыншу і аброку ня плаціць, ані паншчыны ня служыць... Нам вольнасьці трэба не такой, якую нам цар схоча даці, ну якую мы самі, мужыкі, паміж сабою зробіма... Няма чаго чакаць ад нікога, бо ўжне толькі той, хто пасее. Так сейце ж, дзяцюкі, поўнаю рукою, не шкадуйце працы,каб мужык быў чалавекам вольным, як на цалюськім сьвеце» («Мужыцкая Праўда», № 3); «У нас адно вучаць па школах, каб ты знаў чытаці памаскоўску, а то для таго, каб цябе са ўсім перарабілі на маскаля» («Мужыцкая Праўда», № 4); «Станьма ж дружна разам за нашую вольнасьць... А будзе ў нас вольнасьць, якое ня было нашым дзядом і бацьком» («Мужыцкая Праўда», № 7).

З гэтых кароткіх цытатаў з «Мужыцкае Праўды» відаць, як запраўды шырака і глыбака разумеў і ставіў беларускую нацыянальную справу Кастусь Каліноўскі і якое вялікае значэнне мае «Мужыцкая Праўда» ў беларускім адраджэнскім руху.

Тады, калі Каліноўскі разгортваў шырокую дзейнасьць у Гарадзеншчьше, выступаючы пад рознымі мянушкамі, як Яська Гаспадар з-пад Вільні, Васіль Сьвітка, Макарэвіч і Чарнэцкі, у Вільні тварыліся ўжо паўстанцкія арганізацыі. На чале іх стаялі: Старжынскі, Зьвірждоўскі, Агрызка, Пшыбыльскі, Длускі, Аскерка, Далеўскі, Малахоўскі„ Вярыга і др.

Усе яны ведалі пра Кастуся Каліноўскага, у паглядах з ім не ўсе, аднак, згаджаліся. Бальшыня гэных людзей была за тое, каб віленскія паўстанцкія арганізацыі мелі цесную лучнасьць з Варшавай і схіляліся на бок «белых», а Каліноўскі заяўляў, што «сякера паўстанца не павінна спыняцца нават над калыскаю шляхоцкага дзіцяці» і што «такой бесталковай галаве, як Варшава, ня можна даверыць долю Беларусі». Таму сярод віленскіх правадыроў паўстаньня, калі зьявіўся туды Каліноўскі, настаў разлом. Да Каліноўскага далучыліся: капітан Зьвірждоўскі, інжынэр-паручнік Малахоўскі, Вярыга і лекар Длускі. Наколькі палякі думалі ўвесь паўстанцкі рух абапёрці на шляхце і на абшарніках, нагэтулькі Каліноўскі і ягоныя сябры ўважалі, што паўстаньне ўдасца тады толькі, калі за ім пойдзе сялянства, якому трэба аддаць усю зямлю бяз выкупу і з якога трэба было выбраць паўстанцкі апарат. Адначасна Каліноўскі пашыраў думку вуніі на рэлігійным груньце на Беларусі, хочучы з вуніі зрабіць нацыянальную беларускую рэлігію, веру, дзе была-б беларуская мова і дзе ня было-б уплыву ані польскага, ані расейскага.

Палякі ўсьцяж стараліся падпарадкаваць Каліноўскага варшаўскаму камітэту, а ён заяўляў, што беларусы самі сябе могуць кіраваць. Тады «белыя» загразілі, што калі ён з сваім Камітэтам не падпарадкуецца Варшаве, дык іхныя іменьні будуць апублікаваныя ў газэтах і такім парадкам яны будуць раскрытыя ды панясуць адказнасьць перад урадам і перад Польшчай. Каліноўскі, запратэставаўшы супроць гэтага, змушаны быў выехаць з Вільні ў Гарадзеншчыну, дзе далей праводзіў сваю дзейнасьць. Зьвірждоўскі выехаў на ўсход і праводзіў рэвалюцыйную акцыю сярод студэнтаў Горы-Горэцкага Сельскагаспадарчага Інстытуту. У Вільні зястаўся Малахоўскі, і ён у лучнасьці з Каліноўскім патаёмна праводзіў самастойную беларускую лінію. Яны далей пашыралі сваю акцыю і заклікалі змагацца з царскім урадам, а таксама думку пра тое, што трэба стварыць мужыцкую Беларусь, незалежную і ад польскага пана і ад расейскага самаўладзтва, што разам эксплёатавалі беларускага селяніна.

Каліноўскі і ягоныя сябры былі людзьмі высокаасьвечанымі, поўныя энэргіі і любасьці да свайго краю і народу, і свае акцыі ня спынілі нават тады, калі палякі ў 1863 годзе праігралі паўстаньне. Наадварот, Каліноўскі, абвесьціўшы сябе дыктатарам Беларусі, яшчэ больш узмацніў і найдаўжэй праводзіў сваю рэвалюцыйную працу. Калі-ж польскія паны, спалохаўшыся пагромшчыка паўстанцаў віленскага гэнэрал-губэрнатара Мураўёва, пачалі падпісваць лісты з «верноподданническим» адрысам да цара, дык па загадзе Каліноўскага паўстанцы зрабілі замах на арганізатара гэнага падпісваньня абшарніка Дамэйку і моцна яго парэзалі. Гэты факт страшэнна ўзбурыў расейцаў. Мураўёў асабіста пачаў кіраваць асочваньнем Каліноўскага і ягоных найбліжэйшых супрацоўнікаў. Круг дзейнасьці паўстанцаў звужаўся і ў канцы 1863 году па даносе паліцыі ўдалося арыштаваць памоцніка Каліноўскага Далеўскага, загадчыка гаспадарска-грашовае часткі паўстаньня на Беларусі Здановіча і паўстанцкага камісара Віленшчыны Дарміноўскага. Паліцыя, ведаючы, што яны былі найбліжэйшымі супрацоўнікамі Каліноўскага, старалася рознымі спосабамі вымусіць ад іх паказаньні аб месцы прабываньня Каліноўскага, але ніхто з іх свайго правадыра ня зрадзіў, хоць усім прышлося згінуць на эшафоце. Здановіча і Дарміноўскага павесілі ў сьнежні 1863 г., а Далеўскага — у студзені 1864 году.