БЕЛАРУСЬ УЧОРА І СЯНЬНЯ
Шрифт:
Дзейнасьць беларускіх адраджэнцаў не абмяжоўвалася на працы ў краі, але расьцягвалася і за межы. Так, прыкладам, прадстаўнікі Беларускае Сацыялістычнае Грамады бралі ўдзел у зьезьдзе партыяў Расеі ў 1904 г. у Парыжы, у 1905 г. у зьезьдзе аўтанамістых-фэдэралістых у Жэнэве, а ў 1908 г. у Усеславянскім Зьезьдзе Паступовага Студэнцтва ў Празе. На зьездах гэтых беларускія дэлегаты знаёмілі ўдзельнікаў з гісторыяй Беларусі і беларускага народу, з ягонымі імкненьнямі і дамагаліся для беларусаў беларускіх школаў, магчымасьцяў для культурнага, гаспадарскага і дзяржаўнага разьвіцьця.
Наагул, беларускі адраджэнскі рух у гэтак званую нашаніўскую пару (1906—1915) разьвіваўся хутка і ўсебакова. За гэны час вырасла цэлая плеяда беларускіх паэтаў, пісьменьнікаў, навукоўцаў-гісторыкаў,
Расейская чорная сотня старалася зьбіць гэтую работу з правільнага шляху, і з гэтай мэтай у Вільні выдаваліся газэты парасейску «Крестьянин», «Белорусская Жизнь», а пасьля «Северо-Западная Жизнь», але яны ня мелі ніякіх удачаў. Беларускі адраджэнскі рух глыбака пушчаў карэньне ў беларускія народныя масы. Беларускія паэты, творчасьць якіх здабывала шырокі сусьветны розгалас і высокую ацэну эўрапэйскіх знайкаў, сваймі палкімі і прарочымі словамі заклікалі да працы і змаганьня штораз большыя кадры адраджэнцаў.
XXVI
Сусьветная вайна і беларускі адраджэнскі рух.— Рэвалюцыя ў Расеі.— Усебеларускі Кангрэс.— Беларуская Рада.— Акт 25 сакавіка 1918 г.— Арганізацыя беларускага войска.— Змаганьне за рэалізацыю акту 25 сакавіка.— Бальшавіцка-польская вайна.— Слуцкае паўстаньне.— Рыскі трактат.— Падзел Беларусі.
Выбух сусьветнае вайны ў 1914 годзе,"у часе якое выступілі з аднаго боку Нямеччына і Аўстрыя, а з другога боку — Расея, Францыя і Ангельшчына з сваймі хаўрусьнікамі, перапыніў дзейнасьць беларускіх адраджэнцаў, бо ваенныя падзеі ў вялікай меры адбываліся на беларускіх землях. Ваенныя зьнішчэньні, мабілізацыя, завойстраныя ваенныя законы, уцякацтва спынілі працу беларускіх часапісаў, выдавецтваў і арганізацыяў у Вільні, Менску і іншых гарадох, але ненадоўга. Бо тады, калі ў Вільні спыніўся выхад «Нашае Нівы», дык у Пецярбурзе пачалі выдавацца новыя беларускія часапісы «Сьветач», «Дзяньніца». Выдавалі іх тыя беларусы, што там працавалі або вучыліся. Адначасна яны пачалі арганізаваць беларускіх уцекачоў.
Пасьля заняцьця немцамі ў 1915 г. Заходняе Беларусі і гораду Вільні, дзе засталася паважная група беларускіх адраджэнцаў, беларуская праца там ізноў разьвівалася. Насамперш паўстаў у Вільні «Беларускі Камітэт Помачы пацярпеўшым ад вайны», які згуртаваў каля сябе ўсіх беларусаў і ня толькі памагаў ахвярам вайны, але адначасна праводзіў беларускую нацыянальную адраджэнскую працу, арганізуючы беларускія выступленьні на палітычнай арэне і закладаючы першыя ў вадраджэнскую пару беларускія легальныя школы.
У 1915 г. з ініцыятывы беларусаў у Вільні паўстала Канфэдэрацыя Вялікага Княства Літоўскага. У склад яе ўваходзілі прадстаўнікі ад беларусаў і летувісаў, а таксама прадстаўнікі нацыянальных мяншыняў нашага краю. Канфэдэрацыя гэтая 19.XII. 1915 г. апублікавала унівэрсал, дамагаючыся, каб беларускія і летувіскія землі, што належалі даўней да Вялікага Княства Літоўскага і былі ўжо занятыя нямецкім войскам, у новых гістарычных абставінах станавілі непадзельнае цела на фундаманьце дзяржаўнасьці Беларусі і Летувы. Але думка ўзнаўленьня Вялікага Княства, відаць, аджыла свой век. Яна не знайшла шырэйшага падтрыманьня ані сярод беларусаў, ані сярод летувісаў. Летувісы проста баяліся, каб у супольным беларуска-летувіскім гаспадарсьцьве іх не заліла беларуская бальшыня, і стараліся тварыць свае гаспадарства самастойна, знаходзячы шырокае падтрыманьне з нямецкага боку. Некаторыя мясцовыя палякі заклікалі беларусаў і летувісаў да фэдэрацыі Летувы і Беларусі з Польшчай, але тым-жа самым часам вялі змаганьне з беларускім і летувіскім адраджэнскім рухам, пашыраючы палёнізацыйную акцыю. Такім парадкам, канфэдэрацыя распалася і нанова ўзнаўлялася нацыянальнае змаганьне.
Малады беларускі адраджэнскі рух апынуўся пад паважнаю пагрозаю з польскага боку, на якім стаялі ўсе абшарнікі, духавенства і бальшыня інтэлігенцыі і дзе сканцэнтраваліся вялікія матар'яльныя сродкі, а таксама і моцная свая традыцыя. Беларускі
Аднак у гэтую пару, 16.1.1916 г., нямецкі фэльдмаршал Гіндэнбург выдаў загад аб тым, што беларуская мова мае аднолькавыя правы з іншымі краёвымі мовамі як у публічным, грамадзкім жыцьці, так і ў жыцьці культурным ды асьветным. Гэты гістарычны загад зьвярнуў беларускай мове ейныя правы і надзвычай моцна дапамог беларусам у змаганьні за беларускае школьніцтва. Лік пачаткавых беларускіх школаў хутка ўзрос да 200. У самой Вільні адчынена колькі беларускіх школаў. У Сьвіслачы Ваўкавыскага павету 15.X.1916 г. паўстала першая беларуская настаўніцкая сэмінарыя. У Вільні ўзнавіла сваю дзейнасьць Беларускае Выдавецкае Таварыства, пачаў выходзіць два разы на тыдзень новы беларускі часапіс «Гоман», зарганізаваўся Беларускі клюб (1916), таварыства помачы бедным дзецям «Золак». «Навуковае Беларускае Таварыства» (1918), «Беларускі Вучыцельскі Саюз», «Цэнтральны Саюз беларускіх нацыянальных грамадзкіх арганізацыяў», каторы адыйграваў ролю беларускага народнага прадстаўніцтва Беларускі Музэй ды іншыя беларускія арганізацыі і ўстановы Узнавіліся так сама беларускія тэатральныя паказы ў Вільні, здабываючы вельмі вялікую папулярнасьць.
Найвыдатнейшымі беларускімі дзеячамі ў гэную пару ў Вільні былі браты Луцкевічы, Вацлаў Ластоўскі, др. Інж. Вацлаў Іваноўскі, кс. Ул. Талочка і Янка Станкевіч Яны дбалі аб беларускай працы ў Вільні і Заходняй Беларусі і выступалі за межамі Так, прыкладам бела руская дэлегацыя з Вільні брала ўдзел у красавіку месяцы 1916 г у канфэрэнцыі народаў Расеі ў Штокгольме дзе заявіла, што «беларускі народ жджэ на вызваленьне з пад расейскае няволі» У гэтым жа самым годзе на III канфэрэнцыі народаў у Лёзане палажэньне беларусаў было прадстаўленае ў мэмарыяле, у якім, між іншага, гаварылася, што «Цяпер, дзякуючы канфэрэнцыі народаў, мы маем магчымасьць першы раз за 120 гадоў заявіць цывілізаванаму сьвету аб поўным браку ў нас правоў, ад каторага мы цярпелі ў дзяржаве Расейскай Мы просім цывілізаваных народаў спагады нам і пад трыманьня, каб змусіць шанаваць нашы нацыянальныя і культурныя правы Мы можам мець нарэшце надзею, што які б сабе ня быў канец вайны эўрапэйскія народы памогуць нам запэўніць Беларусі ўсе палітычныя і культурныя правы, якія дадуць нашаму народу магчымасьць вольна разьвіваць свае інтэлектуальныя маральныя і эканамічныя сілы і што гэтыя правы дазволяць нам быць гаспадарамі на нашай уласнай зямельцы».
Тымчасам у Расеі насьпявалі падзеі. Выліліся яны ў 1917 г у вялікую рэвалюцыю і закалот. Пачаліся вялі кія зьмены. Беларусы адразу выкарысталі гэта Беларускі рух незвычайна ажывіўся. Ва ўсей Усходняй і Цэнтральнай Беларусі, ва ўсіх цэнтрах Расеі паўставалі беларускія арганізацыі а на фроньце арганізаваліся беларусы-вайскоўцы
Ужо 15.III.1917 г. у Пецярбурзе зьявілася дэклярацыя беларусаў, дзе гаварылася, што Расея павінна быць рэарганізаваная на асновах фэдэральнае рэспублікі, бо толькі на гэтай дарозе магчымае правільнае разьвязаньне грамадзка- дэмакратычных пытаньняў усіх народаў Расеі наагул і беларусаў у паасобку.
25.III.1917 г. у Менску адбыўся зьезд Беларускае Сацыялістычнае Грамады. Ён выказаўся за аўтаномію Беларусі ў фэдэральнай расейскай рэспубліцы.
25, 26 1 27.III.1917 г. у тым самым Менску адбываўся І зьезд прадстаўнікоў усіх беларускіх арганізацыяў, на якім таксама пастаноўлена імкнуцца да перабудовы Расейскай імпэрыі з тым, каб Беларусь была аўтаномнай рэспублікай. У канцы зьезд выбраў Беларускі Нацыянальны Камітэт. На чале камітэту сталі ведамы абшарнік, сябра «Дзяржаўнае Думы» Р. Скірмунт, аграном А. Смоліч, юрысты П. Аляксюк, юрысты Л. Заяц, каапэратар Будзька, урадавец В. Фальскі, кандыдат філелёгіі Б Тарашкевіч, кс. В. Гадлеўскі, Е. Канчар, П. Краскоўскі, А. Бурбіс, К. Кастравіцкі, Бабарыкін, адвакат Ф. Шантыр, інж. Л. Дубейкаўскі і З. Жылуновіч.