Quo Vadis
Шрифт:
— Ах, ваявода, — азваўся Пятроні, — дазволь нам бліжэй прыслухацца да таго шчырага смеху, якога так сяння мала.
— Калі ласка, — запрашае, устаючы, Плаўт. — Гэта мой малы Аўл і Лігія забаўляюцца шпурляком. Але, што да смеху, думаю, Пятроні, што жыццё тваё ў ім тоне.
— Жыццё ёсць вартае смеху, дык смяюся, — іранізуе Пятроні. — Тут, аднак, смех звініць інакш.
— Пятроні, — дадаў Вініць, — смяецца, бач, не ў ясны дзень, а ў начы.
Так гутарачы, прайшлі праз увесь дом і выйшлі ў вагарод, дзе Лігія й малы Аўл гулялі з шпурлякамі, якія адумысныя нявольнікі, так званыя «сфэрыстыя», падымалі ім з зямлі й падавалі ў рукі. Пятроні кінуў быстрым вокам на Лігію, малы Аўл, згледзеўшы Вініція, прыбег вітацца, а той, праходзячы, скланіў голаў перад красуняй,
Але ў вагародным трыклініюме, ацененым зеленню вінаграду й казінага зелля, сядзела Пампонія Грэцына, дык пайшлі прывітацца з ёю. Пятронію, хоць не бываў у Плаўтаў, была яна знаёмая, спатыкаў бо яе ў Антыстыі, дачкі Рубэлля Плаўта, дый у Сэнэкаў, у Паліёна. Не без пэўнага подзіву глядзеў на ейны паважны, але пагодны сум, шляхотнасць паставы, жэстаў, слоў. Пампонія да таго блытала ягоныя паняцці аб жанчынах, што гэны распушчаны да крайнасці й самапэўны, як ніхто ў Рыме, чалавек не толькі пачуваў да яе пэўнага роду пашану, але як бы рабіўся менш самапэўным. І цяпер вось, дзякуючы ёй за апеку над Вініціем, устаўляў як бы мімаходзь слова «доміна», якое ніколі не збягала яму на язык, калі гутарыў, напрыклад, з Кальвіяй Крыспінілай або Валерыяй, Салінай ды іншымі жанчынамі з вялікага свету. Падчас вітання й падзякі пачаў таксама зараз наракаць, што так рэдка бачацца, што не можна спаткаць яе ані ў цырку, ані ў амфітэатры, — на гэта адказала яму спакойна, палажыўшы сваю далонь на мужавай: — Старэем дый абое штораз больш любім хатняе зацішша.
Пятроні хацеў пярэчыць, але Плаўт дадаў сваім свіставатым голасам: — Ды штораз чужэйшымі чуемся сярод людзей, якія нават нашых рымскіх багоў завуць грэцкімі імёнамі.
— Багі сталіся ўжо толькі рытарычнымі фігурамі, — кажа нядбала Пятроні, — адыж рыторыцы вучылі нас грэкі, дык і мне, напрыклад, лягчэй сказаць Гера, чым Юно.
Гэта сказаўшы, абярнуў вочы на Пампонію, моў у ейнай прысутнасці не магло яму больш ніякае слова збегчы на думку; наступна пачаў запярэчваць таму, што казала пра старасць: — Людзі старэюцца, праўда, хутка, але ёсць такія, што жывуць зусім іншым жыццём. Апрача таго ёсць цэры, аб якіх Сатурн як бы забыўся.
Пятроні гаварыў гэта з пэўнай нат шчырасцяй, Пампонія бо, хоць схіляла ўжо з жыццёвага паўдня, мела незвычайную свежасць цэры, а пры дробнай галаве й твары бывала, што паміма свае чорнае сукні, міма павагі й суму, выклікала ўражанне зусім маладое жанчыны.
Тым часам малы Аўл, які падчас прабывання Вініція ў іхнім доме здружыў з ім, падыйшоўшы, пачаў яго запрашаць да гульні ў шпурляка. За хлопцам увайшла ў трыклініюм і Лігія. Пад фіранкай зелені з іграючымі касулямі на твары паказалася цяпер Пятронію прыгажэйшай, чым на першы пагляд, і сапраўды падобнай да нейкай німфы. Яшчэ не віталіся дагэтуль, дык устаў, скланіў перад ёю голаў і, замест звычайных вітальных слоў, пачаў цытаваць сказы, якімі Адысей вітаў Наўзікаю:
Не знаю, боства ты або дзяўчо смяротна! Няўжо наш свет прыдатны, каб тварыць падобна? Тады я родзічаў тваіх за гэта бласлаўляю, Як і братоў тваіх, чароўная Даная…Нат Пампоніі спадабалася вынайдаваная ветлівасць гэтага бывальца. Лігія слухала ўзварушаная й анясмеленая. Але паволі на вуснах ейных зайграў смяшок, на твары малявалася змаганне дзявочага сораму з ахвотай адказу — і, відаць, тая ахвота перамагла, зірнула бо раптам на Пятронія й адказала яму словамі тае ж Наўзікаі, вырэцытаванымі крыху па-вучнёўску:
Не абы-хто ты сам, дый у мазгох не пуста…Пасля закруцілася на назе ды ўцякла, бы спалоханая птушка. Цяпер прыйшла чарга здзіўлення на Пятронія — не спадзяваўся бо пачуць верш Гомэра ў вуснах дзяўчыны, аб барбарскім паходжанні якое чуў ад Вініція.
Глянуў також пытаючым вокам на Пампонію, але тая не магла яму даць адказу, бо глядзела
А ён не ўмеў таго гордага здавальнення сукрыць. Перш-наперш прывязаўся быў да Лігіі, як да роднага дзіцяці, а па-другое, паміма сваіх старарымскіх нехацяў да грэччыны, уважаў яе за доказ таварыскае агляды. Сам не мог яе ніколі добра навучыцца, і гэтага скрыта шкадаваў, дык вось цяпер рад быў, што гэтаму вытворнаму мужу й літарату, які гатоў быў уважаць дом ягоны за барбарскі, адказана ў ім моваю й вершам Гомэра.
— Ёсць у нас грэк-педагог, — кажа, звяртаючыся да Пятронія, — вучыць нашага хлапца, а дзяўчо прыслухоўваецца лекцыям. Птушанё гэта яшчэ, але мілае птушанё, да якога прывыклі мы абое.
Пятроні ўглядаўся цяпер праз гушчару поўсці й капрыфоліюма на парк ды на разгуляную тройку. Вініць скінуў тогу і ў толькі туніцы падбіваў угару шпурляк, які Лігія насупраць з паднятымі ручонкамі намагалася схапіць.
На першы пагляд малодухна не зрабіла на Пятронія вялікага ўражання. Выдавалася яму лішне тонкай. Але ад моманту, калі ў трыклініюме ўзглянуў на яе бліжэй, падумаў сабе: так магла выглядаць хіба толькі заранка — і, як знаўца, задэцыдаваў, што ёсць у ёй нешта незвычайнае. Усё зацеміў ды ўсё ацаніў: і ружова-празрысты тварык, і свежыя, ну проста просячыя цалунку, губкі, і блакітныя, бы мора, вочы, і алебастравую бель чала, і буйнасць цёмных косынькаў з бурштынавым і карынфскай медзі водблескам на лёчках, і лёгкую шыйку, і боскую лінію плячукоў ды цэлую постаць — гнуткую, танклявую, маладую маладосцю майскае расцвіўшае вясны.
Збудзіўся ў ім мастак і смакун красы, які адчуў, што пад фігуру гэтае красуні аж просіцца подпіс: «В я с н а». Раптам прыпомніў сабе Хрызатэміс, і парваў яго пусты смех: паказалася яму з сваёй залатою пудраю ў валасох ды начэрненымі бровамі надта звялаю, падобнай да скідаючай пялёсткі ружы. А ўсё ж такі гэнае Хрызатэміс зайздросціў яму цэлы Рым. Наступна прыгадаў сабе Папею — і тая праcлаўная Папея таксама паказалася яму бяздушнай васковай маскай. У гэтай жа дзяўчыне танагрскіх кшталтаў была не толькі вясна — была й светлая Псыхэ, прамянеючая з яе ружанага цела, моў касулі з лямпы.
— Вініць праўду казаў, — падумаў, — а мая Хрызатэміс старая, старая… моў Троя!
Пасля звярнуўся да Пампоніі Грэцыны — і, паказаўшы на парк, сказаў: — Разумею цяпер, доміна, што з такімі дваіма не хочацца вам ні палатынскіх банкетаў, ні цырку.
— Так, — адказала, звяртаючы погляд на малога Аўла і Лігію.
А стары ваяр пачаў расказваць гісторыю дзяўчыны і тое, што чуў калісь ад Атэлія Гістэра пра народ лігаў з далёкае поўначы.
А тыя скончылі гуляць у шпурляка і нейкі час хадзілі па агародным пяску, рысуючыся на цёмнай асноведзі цыпрысаў, бы тры белыя статуі. Лігія трымала за руку малога Аўлюса. Пашпацыраваўшы крыху, селі на лаўцы пры «пісцыне» [18] , на сярэдзіне агароду. Аўл зараз сарваўся плёшыць рыбу ў люстраной вадзе, а Вініць вёў далей зачатую падчас шпацыру гутарку: — Так, — казаў нізкім трэмолавым голасам. — Ледзь скінуў я прэтэксту, выслалі мяне ў азіяцкія легіі. Не знаў ні гораду, ні жыцця, ні кахання. Умею напамяць крыху Анакрэонта і Гарацыя, але не патрапіў бы так, як Пятроні, гаварыць вершы тады, калі розум нямее з подзіву й слоў знайсці не можа.
18
Басэйн (лац.).
Будучы хлопцам, хадзіў я ў школу Мусонія, які вучыў нас, што сутнасць шчасця ў тым, каб хацець таго, чаго багі хочуць — значыцца, ад нашае волі залежыць. На маю ж думку, ёсць іншае — даражэйшае й большае, — якое не залежыць ад волі, бо яго толькі каханне даць можа. Шукаюць таго шчасця cамі багі, дык і я, о Лігія, што не каштаваў дагэтуль кахання, йдучы ў іхнія сляды, шукаю такжа тае, каторая б схацела мне даць шчасце… Умоўк — толькі плюск вады, у якую малы Аўл кідаў каменьчыкі, страшачы рыбу, нарушаў цішыню. Па хвілі Вініць зноў пачаў гутарыць яшчэ цішэйшым і мякчэйшым голасам.