Старонкі нашай мінуўшчыны. Абраныя артыкулы.
Шрифт:
Падчас германскага наступу ўвосень 1915 г. i адступленьня расейскай арміі Літва й заходняя частка Беларусі апынуліся пад нямецкай акупацыяй. Лінія фронту ўсталявалася да лютага 1918 г. у кірунку ад Дзьвінска (Даўгаўпілса) да Браслава, на Паставы, ля возера Нарач, да Смаргоняў, на захад ад Валожына, Міра, Гарадзеі, Ляхавічаў, Ганцавічаў, Лагішына i на ўсход ад Пінска.
У 1915 г. у літоўскіх правых колах разглядалася ідэя стварэньня Вялікага Княства Літоўскага зь літоўскіх i беларускіх земляў. Аднак гэтую ідэю не падтрымалі літоўскія дэмакратычныя арганізацыі, якія ўжо ў 1916 г. дамагаліся ўтварэньня самастойнай i незалежнай Літоўскай дзяржавы.
У верасьні 1917 г. з дазволу нямецкага ўраду i галоўнага
Разам з тым i беларускія нацыянальныя дзеячы ў нямецкай зоне акупацыі ішлі на стварэньне незалежнай Беларускай дзяржавы. Так, Вацлаў Ластоўскі, які застаўся ў Вільні, у канцы 1915 г. заняў незалежніцкія пазыцыі.
Тым ня менш 19 сьнежня 1915 г. у Вільні прадстаўнікі беларускіх, літоўскіх, польскіх i габрэйскіх арганізацыяў апублікавалі Ўнівэрсал Канфэдэрацыі Вялікага Княства Літоўскага. У ім абвяшчалася ідэя ўтварэньня канфэдэратыўнай дзяржавы, якая мела складацца зь дзьвюх аўтаномных адзінак — беларускай i літоўскай. Да пачатку 1918 г. ідэя беларускай-літоўскай дзяржавы пераважала ў асяродзьдзі беларускіх арганізацыяў у зоне нямецкай акупацыі.
Пазьней, на пачатку 1918 г., В. Ластоўскі утварыў арганізацыю «Сувязь незалежнасьці i нёпадзельнасьці Беларусі», якая выпрацавала галоўныя кірункі стварэньня незалежнай Беларусі. У гэтую арганізацыю ўваходзілі пераважна прадстаўнікі каталіцкага сьвятарства, а таксама князь М. Сьвятаполк-Мірскі. Праз «Сувязь незалежнасьці» былі ўсталяваныя кантакты зь нямецкай каталіцкай партыяй цэнтру. Няцяжка заўважыць, што Вацлаў Ластоўскі i ягоная арганізацыя выкарыстоўвалі ўсё магчымае, каб дасягнуць незалежнасьці Беларусі. Ластоўскі рашуча выступаў супраць спробаў утварыць дзяржаву разам з Польшчай ці Літвой.
Адначасова, 25–27 студзеня 1918 г., на Беларускай канфэрэнцыі ў Вільні была абраная Віленская Беларуская Рада (старшыня Антон Луцкевіч), якая замяніла Беларускі Народны Камітэт у Вільні. Канфэрэнцыя выказалася за ідэю стварэньня фэдэратыўнага Літоўска-Беларускага гаспадарства. Але ў сувязі з абвешчаньнем 16 лютага 1918 г. незалежнасьці Літоўскай рэспублікі Віленская Беларуская Рада стала на цалкам незалежніцкія пазыцыі.
Такім чынам, у зоне нямецкй акупацыі ў лютым 1918 г. ужо выразна выявіліся моцныя тэндэнцыі да стварэньня незалежнага Беларускага гаспадарства. На большай частцы тэрыторыі Беларусі, якая знаходзілася ў складзе Расеі, гэтыя тэндэнцыі выяўляліся таксама, але не ў такой ступені, як у беларусаў Віленшчыны, што, дарэчы, паказаў Усебеларускі зьезд у Менску ў сьнежні 1917 г., дзе даваліся ў знакі аўтанамісцкія настроі.
Надалей, пасьля падпісаньня 3 сакавіка 1918 г. Нямеччынай i ейнымі саюзьнікамі ды Савецкай Расеяй Берасьцейскага міру, калі тэрыторыю Беларусі падзялілі, у Менску 9 сакавіка 1918 г. была абвешчана Беларуская Народная Рэспубліка. 18 сакавіка 1918 г. дзевяць сяброў Віленскай Беларускай Рады былі кааптаваныя ў Раду Беларускай Народнай Рэспублікі, i 23 сакавіка яны прыехалі ў Менск. На гістарычным паседжаньні ў ноч з 24 на 25 сакавіка 1918 г. Антон Луцкевіч прапанаваў Народнаму Сакратарыяту абвесьціць незалежнасьць БНР. Уранку 25 сакавіка Рада БНР прыняла 3-ю ўстаўную грамату, якая абвесьціла незалежнасьць краіны.
У красавіку 1918 г. Віленская Беларуская Рада адхіліла прапанову Літоўскай Тарыбы дэлегаваць у ейны склад прадстаўнікоў «беларускае нацыянальнае меншасьці». Яна зыходзіла пры гэтым з 3-й Устаўнай граматы Рады БНР пра тэрыторыю беларускай часткі Віленшчыны й Горадзеншчыны, на якія прэтэндавала Тарыба.
У звароце ўраду БНР да ўраду Аўстра-Вугоршчыны аб прызнаньні Беларусі як «самастойнай рэспублікі, якая
Беларуска-літоўскія дачыненьні зьмяніліся ўвосень 1918 г. У верасьні 1918 г. А. Луцкевіч узначаліў урад БНР. Неўзабаве немцы пачалі вельмі нясьпешна выводзіць свае войскі зь некаторых усходніх паветаў Беларусі, атрымаўшы ад ураду РСФСР вялікую кантрыбуцыю золатам i таварамі. Над Беларусяй i Літвой навісла пагроза захопу чырвонымі расейскімі войскамі. З захаду паўставала небясьпека польскага ўмяшаньня. У лістападзе 1918 г. віленская Беларуская Рада на даручэньне А. Луцкевіча вяла перамовы зь Літоўскаю Тарыбаю.
Яны праходзілі 15, 20, 21, 23, 26 i 27 лістапада 1918 г. Пры літоўскім урадзе паўстала Міністэрства Беларускіх Справаў. 27 лістапада 1918 г. у склад Тарыбы ўвайшло 6 сяброў Віленскае Беларускае Рады: В. Ластоўскі, I. Луцкевіч, Я. Станкевіч, кс. В. Талочка, К. Фалькевіч i Д. Сямашка, а зь 1 сьнежня Язэп Варонка прыняў пасаду міністра беларускіх справаў у літоўскім урадзе. Потым яго замяніў Д. Сямашка, які спачатку быў уключаны ў склад літоўскай дэлегацыі на Вэрсальскай мірнай канфэрэнцыі.
Паводле пагадненьня паміж Тарыбай i Віленскай Беларускай Радай беларускім прадстаўнікам адводзілася 25 працэнтаў месцаў у Тарыбе (Сойме). Літоўскі ўрад абавязваўся асыгнаваць на арганізацыю беларускай тэрыторыі сумы прапарцыйна лічэбнасьці насельніцтва i велічыні тэрыторыі. Літоўскі ўрад браўся таксама абараняць цэласьць заходніх беларускіх земляў улучна зь Беластокам i Бельскам. Беларуская тэрыторыя ў Літоўскай дзяржаве павінна была скласьці аўтаномную адзінку зь беларускаю моваю як афіцыйнаю. Прызначэньне ўрадавых асобаў на беларускую тэрыторыю мела адбывацца толькі зь ведама i за згодаю «Беларускага Сакратарыяту» (г, зн. беларускіх дэлегатаў у Тарыбе).
Уступаючы ў склад Тарыбы, беларускія дэлегаты 27 лістапада злажылі дэклярацыю, у якой абапіраліся на пастанову Беларускай канфэрэнцыі 25–27 студзеня 1918 г. аб ідэі ўтварэньня фэдэратыўнае Літоўска-Беларускае дзяржавы. У дэклярацыі гаварылася: «Беларуская Рада верыць, што два народы, злучаныя гістарычна i эканамічна, падаўшы адзін аднаму руку, патрапяць здабыць сабе вольнае i незалежнае жыцьцё, ідучы дарогай дэмакратычнага будаўніцтва агульнае Дзяржавы».
Ужо 3 сьнежня 1918 г., незадоўга да прыходу чырвоных войскаў у Менск, урад Беларускае Народнае Рэспублікі пераехаў зь Менска ў Вільню. Была зробленая спроба наладзіць шчыльнае беларуска-літоўскае палітычнае й вайсковае супрацоўніцтва. З-за пагрозы захопу бальшавікамі Вільні ўрад БНР на чале з Антонам Луцкевічам у канцы сьнежня 1918 г. выехаў у Горадню. Пакінуў Вільню i літоўскі ўрад, які пераехаў у Коўна. Міністэрства Беларускіх Справаў 2 студзеня 1919 г. пераехала ў Горадню. Ужо адтуль яно санкцыянавала прызначэньне літоўскіх урадавых камісараў у Беласток, Саколку, Белавежу, Бельск, Горадню, Дзятлава, Крынкі, Планты й Ліду, якія лічыліся беларускімі мясцовасьцямі. Аднак літоўскі ўрад бязь ведама міністра беларускіх справаў прызначыў сваіх камісараў у Ваўкавыск i Ашмяны. Міністэрства Беларускіх Справаў, між іншым, мела кантакты зь нямецкімі ўладамі i з амэрыканскай місіяй у Літве.