Заговоренный меч (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Хан анын ішіне тартып отырса, ол жырау сздеріне шамданандытан емес, бтен жадайдан Батуханны рпаы Бердібек ханды аайын-туысы лтіріп, Сайбан рпатары Сайын таына отырана дейін Дшті ыпша Ордасы ркімні олында келген. Бл кезде болан ханны брі дрысын айтанда не Ноай батырды, не Аса Темірді дегенімен жрген. Тек Орыс хан, Тотамыс пен Едіге ана кнбеген.

Сайбан рпатары Кк Ордаа ие боланнан со да осы жадай жойыла оймаан. білайыр хан таында отыранмен де оны олынан халыты басын осып, Сайын Ордасыны ызыл туын бкіл Дшті ыпша стіне желбірете алмаан. Оан себеп бз-баяы аза руларыны з батырларына, биіне ана баынуы. Рушыл халы хан стемдігін тек ру басшылары би, батырлар абылдаса, сонда ана мойынснан.

Тек зіні дшпандарын жеіп, білайыр Кк Ордаа билігі

ктеп жре бастааннан кейін ана бл жадай кілт згерді. Біра ол Орда тбесіне Сайын туын да емес, А Орда туын да емес, збек ханны туын тікті. леріне он жыл аланда ыпша, Мауреннахр, орасан жеріндегі «осыдан бір пле келеді-ау» деген Жошыны баса рпатарыны басын остырмай тізе крсетіп, мдай бытыратып, райсысын р жаа уды. Тек Жошыны бір буыны асым слтанны Астрахань таына отыруына жрдемдесті. Онда да білайырды зі ана білетін себебі бар еді.

білайыр Шыысты кп жерін аланменен, бл жеіс зіне ауіпті атер туызуа айналды. Талан-тараж болан Жошыны баса рпатары білайырды жеу шін жапа шеккен руларды біріктіре бастады. сіресе Моолстанды басарып отыран Жаатай рпатарымен енді жаа хандыты жанталаса кксеген Жнібек пен Керей тіл табуа тырысты. Егер блар тіл тапса, оай кш емес. Оны бл жаланны ыбыр-тыырына еледеп тратын хан жасы біледі.

Моолстан мен аза руларыны басын біріктірмей рту керек! Ал ртуды екі жолы бар, бірі — Моолстанды шабу. Екіншісі — Жнібек пен Керейді кп кешіктірмей жою.

йелменді ел Моолстана аттануа лі ертерек. Ол шін орасанды зіне тегіс баындырып, бден кшейіп алан абзал. азір осыншама жерге анат жайып кеткен Жаатай рпатары мен Моол бекзадаларын ая астынан рта алмайсы. Сонда екінші жол алады. білайыр хан ордасында туалы тран блікті білмей жрген жо, біледі жне сол блікті Бара балаларынан шыатынына да шек келтірмейді. Сйте трып, оларды бірден, тіпті бір тнде нкерлерін жіберіп, жо ылып жіберуге жрегі дауаламайды.

Ханны дл ткір анжардай алып тсетін кезінде де алып тсе алмауыны да лкен астарлары бар…

Шыысханны тсынан-а рпатарыны кбі арамаындаы алалар мен оныстанан елдерді тек талау шін керек деп араан. Тек осы жаынан келіп, олар шауып алан алаларды, оныстанан елді тонаумен болан.

Ал, анды жорытарды осынау тасындары басыла бастааннан кейін, Шыысхан рпатары арарым хандыыны кімшілік ісін басаратын, гедейді о олы Елуй Чусайды арасында бл істеріні дрыс емес екенін ойлай бастаан. Елуй Чусай гедейге: «лы ханды ат стінен тспей жаулап алынды. Оны енді ат стінде отырып басаруа болмайды» деген. лы идам аылшысыны бл сзін кп ойлаан сіресе Мке хан. Егер скерлер блай аты-жні жо бар алаларды шауып, оныстасан елді рта берсе, кп кешікпей тонайтын жерді де, елді де алмайтынына кзі жеткен. Сол себептен арарымны ордасына ие боланнан кейін, зіне баынышты алалар мен оныстасан елді анын соруды баса жолын іздеген. Жолын тапан да, Шыыс рпатары шауып алынан алаларды бріне даруа (Орта Азияда) мен басатар (Иранда) белгіленген. Е алыс тран Иран жеріне бас баса боп Аргун батыр жіберілген.

Бл даруа, басатар тікелей арарыма баынан. Бларды міндеті арамаындаы жрта сана жргізіп, сауда жолдарын, аша мселелерін тексеріп, жрттан дер кезінде салы жинап, арарыма тікелей жіберіп отыру.

Шыысхан заы бойынша жаулап алынан кшпелі елдерді жері, суы хан рпатарына лыс-лыса блініп, басыбайлы берілген. Бл елдерді тадырын, кшіп-онуын, шаыра, мал басынан жиналатын салыын осы хан рпатары здері шешетін. Ал отырышы ел мен алалар лы Орданы астанасы ара- рымны зі тікелей жіберген кімдерге ана баынатын. Тскен пайда (егіншіліктен, нерксіп, салытан) арарымдаы Шыысханны азынасы мен оны толып жатан рпатарына блінеді. Сйтіп басарып отыран жерінде ала, отырышы жрты бар хан, блардан тскен салыты зі жеке пайдалана алмайды. Бл салытарды брі арарым азынасына бір баамен тсу шін Мке хан бкіл Алтын Орда, Жаатай, Иран жерінде салмаы бір алтын аша — динарлар шыартан. Бл динарларды нды болып, бкіл Монолия патшалыында бірдей баалануын, Мке хан саудагерлер арылы жргізіп келген. Бар, Самарант, Герат, Алмалы, Берке ханны кезіндегі Алтын Орда астанасы Сарай

райсысы зіні алтын ашасын йан. Біра бріні де салмаы бірдей болып отыран.

Мке ліп, Шыысты лы Ордасын ытайа кшіргеннен кейін, бл Орданы кйреуімен бірге аша саясаты да блінген. Алтын Орда хандары алтын ашаны з аттарынан я бастаан. Біра Аса Темір Сарайды шауып, ыпша даласында бліншілік бастааннан кейін бл жадай млдем тоталан. Негізгі шаруашылыы мал бау болан азаты кп руы енді ала салудан біржолата бас тартып, зіні ке байта даласында ру-ру боп кшкен. Бларды бар байлыы малы мен жері ана. Ал осы уаыттаы Дшті ыпшаты ханы білайыр бтен саясатты стады. Ол Сейхн мен Жейхн дариялар бойындаы Шыыс шауып кеткен шаарларды айта трызып, бл аралара о- ныстануа бейім елдерді орналастыра бастады. білайырды бл саясаты осы кездегі азаты мал баатын руларыны бастылары Арын, ыпша, йсін, Найман, Алшын, Керей, алы, оырата ыайлы тимеген. Бларды араларындаы Маыт, Бркіт, Барлас руларыны кп елі білайыра ыз беріп, ыз алып хан жаына ауып кеткен. Осыны арасында білайырды зінде де аза руларына деген ыри-абаты пайда болан. Ал, азаты Найман, оырат, Дулат, Жалайыр секілді руларыны кей ауылдары здеріне жасы арайтын Моолстан жеріне кшіп те лгірген. Бны да істеп жрген сол баяы Жнібек пен Керей деп ойлайды хан. Ал азаты кп рулары оларды А Орданы ран Орыс ханны рпатары деп, з слтандары санайды. Мндай жадайда Жнібек пен Керейге тура бас салуа бола ма? рине, болмайды.

білайырды ойы баанадан бері осы зіне ш ос слтанны тадырын алай шешсем деген дрбеледе еді. Жне заа созбай осы ерте, кні бгіннен алмай шешу ажет. йтпесе кннен-кнге маына ел йірілуден алып барады. асына берген бір кн, кшіні артыла тсуіне дейі арнаан бір жылмен те. «рине осыншама жрт жиналан, мына лы тойда Жнібек пен Керей кп би, батырлармен тіл тапты. аза батырлары аптаай, Брібай, Оай, Бекет, араожа боса топтанып жрген жо. Мен асыпаанмен олар асыады. Сондытан кні брын имылдау керек. Ерте ас бітеді… Ас бітісімен а…» Осындай ойда іштей, блан-талан болып отыран білайыр ыпша ерлігін, тарихын тыдаудан крі, тезірек осы кездегі зіні бас узірі Баты-ожа йырмен аылдасысы келді.

Хан таынан ктеріліп, нкерлерін ертіп, з Ордасыны о жаынан ошау- лау тігілген тртінші бйбішесі Рабиу-Слтан-Бегімні йіне арай жре бергенде, ыпша ерліктеріні е ызы жерінде тыдамай трып кеткен білайыр мінезі намай алан Асан айы, отыран орнынан озалмастан:

«Клге йренген оыр аз, Шл адірін білмейді,

Шлге йренген дуада,

Клге апарып амаса

Шлін асап шлдейді»,

— Хан ием, халы з тарихын кптен бері естімей, саынып алан екен, зі намазыа асыса, згемізге айызымызды андыруа рсат ет, — деді.

Азуы алты арыс Бердібек хана:

ас-абаынан таныдым, Хан Бердібек боларсы,

ауырт кштен таныдым.

Еділ барып онарсы!

ан жылатып халыды,

лі-а сен де толарсы!

з кеді лтіріп.

айда барып оарсы? —

деген ел ардатаан Асан айы, білайырды жырау толауын тыдамай кетуіне намаз емес, баса себеп бар екенін бірден сезді. Сондытан да ол хана адала сйледі.

білайыр Асан сзіні маызын ысы кеп, кенет тотай алды.

— Шабытына мінген жырау, ат сабылтып шауып келе жатан ашы трізді, бекер тотатты, хан ием, — деді Асан алы абаын тйіп, сйтті де ар жаынан келіп алан ызасын стай алмай тксиген абаынан ыраулы ыстай крін тгіп, кптен бері айтайын деп жрген кпе-ашуын толай кетті.

Сара жолдан жаылан.

Хана зират азылмас.

Сгілгелі тр абырам, Кеселдімін жазылмас.

Тарат, ханым, шерімді,

Намазыа асыпа.

рыштан берік елімді

Ала ауыздыпен жасытпа!

Бітеу скен ауынды.

Трсы боса жаралы, Досынан іздеп жауыды.

Трсы жалыз алалы!

мытты аза даласын,

лайтты жаным жарасын.

Бір атаны баласын.

Екіге бліп барасы!

Жолын, ханым, таппаса,

Блінеді барлы жрт!

Та боп айта атпаса,

Басалы тр ара блт!