Заговоренный меч (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Бір мы екі жз жетінші жылы монолдар Енисей зеніні жоары жаы мен Селенгі зеніні солтстік тсын жайлаан са елдерді жаулауа кірісті. Осы аттаныстарыны арасында Шыысхан скерін аруландыруа те маызы бар, темір ндіру нерксібіне бай лкеге ие болды. Сол жылы-а Шыысхан Орталы Азиядаы Си-Си деп аталатын бір кезде ытайды тітіреткен тунгус мемлекетін зіне аратты. Жауынгер атты скерін осып зіні шебін кбейтті. Содан кейін олар, жер мойны ашы Шыыс Тркістандаы йырларды баындырды. Осы кезде монолдар ырыз, бурят, ойрат секілді Отстік жне Орталы Сібірді жайлаан бірталай елдеріне дрк тиді. Бір мы екі жз он бірінші жылы Шыыс алы олмен ытайа аттанды. ш жыл соысып аырында Пекинді алды. Енді Шыысхан екі жз мы скермен Орта Азияа бет брды. Хорезм шахы Мхаммед монолдара арсы трарлытай скері боланмен, бетпе-бет келіп айасудан бас тартып, бар кшін жеке алаларын орауа блшектеді. Соны салдарынан Шыыс скері Хорезм, Самарант, Мерв, Бар — брін жеке-жеке шапты. Бл оан Орта Азияны бар скерімен ан майданда бетпе-бет

кездесуден жеіл тсті. Бір мы екі жз он тоызыншы жылдан бастап ш жылды ішінде Шыысхан скері бкіл Орта Азияны зіне баындырды. Орта Азия халытары басыншылара арсы сан рет ктерілді, біра монол хандары оларды ктерілісін ан-жоса етіп, басып тастап отырды.

Осы жылдары Жошы скері азаты кп жерін алып, Ертіс, Есіл, Тобыл, Нра зендерінен тіп лытауа келіп туын тікті. Орта Азияны шауып боланнан кейін, Шыысхан ыпша елімен шекаралас Шыыс Европаны жаулап алуа кірісті.

Жебе мен Сбітай баадурлар басаран отыз мы скер бір мы екі жз жиырма екінші жылы солтстік Иран арылы Азербайжанды ана бояды. Енді кезек грузиндікі болды. Бес миллиона жуы Грузия халыны жан аямай арсыласуына арамай, Жебені ран айласыны арасында бір кнні ішінде отыз мы скерін ырып, монолдар солтстік жаынан Дербентке таяды. Бл арадан ту оай болмаандытан монолдар Ширван шаха «Сендермен бейбітшілік бітім істеуге бірнеше адам ана келдік» деп кісі салды. Ширван шах алдаанды білмей, басты он адамын жіберді. Монолдар біреуін лтіріп, алан тоызына: «Егер де сендерді лгілері келмесе жолды крсетідер» деді. Олар орыанынан Дербентті иялы жартас, тиы зды, ыыл-жыылды ры сайлары арасымен монолдарды аман-есен солтстік Кавказа жеткізді. Солтстік Кавказда тратын алан жрты «монола бірігіп арсы трайы» деп ыпшатарды болысуа шаырды. ыпшаты алы атты скері аландара келіп осылды. Монолдармен лкен айас болды. Екі жаы те тсті. айтадан рыса дайындалды. Алан мен ыпшаты жее алмайтынына кзі жеткен монолдар ыпшатара кп тартумен «сендер бізбен андас елсідер, аландар бтен жрт, біз сендермен бітімге келеміз, олара болысушы болмадар» деп кісі салды. Монолды алтын-кмісіне ызыан ыпша батырлары аландарды тастап кейін шегінді. Жалыз алан аландарды монолдар ан-жоса етіп ырды.

Ал ыпшатар «Бітімге келісетін болды, бізге тимейді» екен деп скерлерін йді-йіне таратып, жайбараат жата берді. Сол уаытта ала¦дарды жеген монолдар, сау етіп бларды еліне жетіп келді. скерін таратып жіберген ыпшатар монолдара ттеп бере алмады. Бірі Дона, бірі ырыма ашты. Осы уаыттаы ыпшатарды ханы отан [27] орыстара кеп «маан туан кн саан да туады, бірігіп монола арсы шыайы» деп тінді. Орыс князьдары удесін береді. Сол кннен бастап ыпша еліні басыншылармен ауыр айасы басталды.

27

отан хан — орыс тарихында Котаян хан деп аталады.

Бейбіт елдерді ан жылатан Шыысханды суреттегенде, бір ара албасты быжы келе жатандай обалжи, алан жртын сатып кеткен ыпша хандарыны опасыздыын жыр еткенде, арабет болан жандай кзін жерден алмай иналып зар шеккен азтуан жырау, толауыны Шыысхана тиер жеріне жеткенінде тіпті зрленіп кетті. Бауыры ызан бйге атындай серпіліп сала берді. Жауына арсы шыан орыс, ыпша жауынгерлеріні дл ортасында зі келе жатандай, араай домбырасын дбірлетіп, кзінен жалын атып, аар ткті.

Орыс, ыпша болып бірігіп, басып алалы аттанан жауына арсы шыанын жырлаанда ер кілді батыр жырауды нінен матанан, уанышты, адамды анды кекке шаырар бір діретті саз естілді. Осылай шали алан азтуан ала рысын айтанда кенет «тте, тте!» деп кірене кбірледі.

Бір мы екі жз жиырма шінші жылы мамыр айында Днепр зеніні жаасындаы Олешья деген жерде орыс, ыпша скері жиналды. Бан бар скерімен Киев князі Мстислав Романович, Галич Мстислав Мстиславович, Чернигов князі Владимир Рюрикович, таы баса Чернигов князьдары мен ыпша хандары тегіс келді. Бдан баса Смоленскіден, Курскіден, таы бтен орыс жерлерінен кптеген жауынгерлер осылды. Мндай нпір скер орыс жерінде брын бас осып крмеген-ді.

Калка рысы деп аталып кеткен монол, орыс, ыпша ырынын тарихшы Рашид-ад-Дин былай деп жазады: «Орыс пен ыпшатар дайындалып кп скер жинады. Жауыны кп екенін кріп монолдар кейін шегінді. Монолдарды орыанынан шегінді деп ойлаан ыпшатар мен орыстар оларды жиырма кн соынан уды. Кенет монолдар аттарыны басын кейін брып алып, уып келе жатан скерлерді осылуына ммкіндік бермей, біразын ырып салды. Бір апта бойы рысты, аырында ыпша пен орыстар шыдай алмай ашуа мжбр болды. Монолдар содарынан алмай кшелеп, алаларын иратып, жртын бостырып жіберді».

Калка зенінде орыс пен ыпша скеріні жеілуінде аныында екі себеп болан-ды. Днепрден тіп сегіз кндей жауын уан орыс пен ыпша полктарыны арасы тым алыстап кеткен-ді. Осы жадайдан отыз бірінші мамыр кні Калка зенінде тобын жазбай арсы атой берген монол скеріне блар бас осып арсы шыатын ммкіндіктері болмаан. йтсе де Галич князі Мстислав Мстиславович зімен ала кз Киев князі Мстислав Романовичты хабарландырмай, ыпшатармен бірігіп ан тгіс айас ашты. Монолдарды алдыы шебін жеіп, бас кшіне шабуыл жасады. рыс те атты болды. ан судай

аты. Біра бл аламат айасты е алдымен ыпшатар блдірді, олар ежелгі тсілі — ашан болып жауды ертіп, арттарында ктіп тран скеріні олына тсіретін деттеріне салма боп кейін шегіне бастады. Бір тобы шегініп еді, оан згесі асыа осылды. Бны крген орыс полктері де кейін тым-тыраай босты. Аырында, соынан тре тиген монолдара арсылы істей алмай алды. Бл — орыс, ыпша скеріні жеілуіні бір себебі. Екінші себебі орыс князьдарыны здеріні ала ауыздыы еді. Галич князі Мстислав Мстиславович ыпшатармен бірігіп анды апаннан алай тыламыз деп монолдармен ырылысып жатанда, Киев князі Мстислав Романович зен жаасындаы биіктікте «менсіз сендерді алай соысандарыды крейін» дегендей, зіні кп полкімен трып алды. Ал жаулары Галич полктары мен ыпшатарды жекелеп жеіп, енді Киев полктарына келіп тиіскенде, аптаан монола Мстислав Романович ттеп бере алмады. Адырды жан-жаынан оршап алып, зіне тнген монолдармен ш кн айасаннан кейін, оларды «мірлеріді сатап аламыз» деген сзіне сеніп екі баласымен жауына берілді. рине, монолдар алдаан-ды, ола тсісімен князьді балаларымен бірге ай балтамен шауып лтірген. азтуан жырауды: «тте, тте!» деп кінуіне р ана ыпшатарды ашаны емес, монол андыбалатыларыны алдауына аау батырларды талайыны кніп, сан рыста тызан кініші де бар еді.

Монол нояндарыны соыс жргізу дісі де, жауын алдап тсіру айласы да здеріндей кшпелі ел ыпшатардікіне кейде саанмен, тегінде ерекше келетін. Монол скеріні оннан тоызы бтен лттардан, здері жеген елдерді жігіттерінен, сатылан бзы, арашылардан рылан. Біра брі бірдей темір тртіпке баынан. Темір тртіп бл жер сілкінткен алы скерді тек зіне ана тн ерекшелігі. Екінші ерекшелігі оны баса елді шабу, баындыру, айла-дістерінде. Монолдар бір елді шабар болса, е алдымен ертлелерін жібереді. Олар рт салмайды, дние-млік тонамайды, тек шабатын елді адамдарын лтіреді, е болмаса орытып ашырады. Сйтіп, анмарлытарымен тыныш жатан елді кні брын зре-тын алады. Содан кейін барып алы олмен шабады. Б жолы ештеені де аямайды. ола тскен аланы ртеп, иратып, дние-млкін талайды, тек лдыа сатуа, не мал бауа, йтпеген кнде нер-рнекке жарайтын шеберлері болмаса, атын-балаа арамай ырады. Кешегі салтанатты аланы орнына кйреген кірпіш, тас-талан болан р сілімтірін алдырады. Гл-гл жайнаан бау-баша, жасыл егіні жайалан ну даланы лазыан у таыра айналдырады. Содан кейін барып здері шауып кеткен жерлеріне жаршыларын жібереді. Олар тыылып алан адамдар болса, жасырылан азына болса, брін тауып нояндарына жеткізеді. скер басы баадурлар осы жаулап алан ала, далаларына кім етіп здеріні адамдарын алдырады.

Егер ала мыты амала айналып, здігімен берілмесе, монолдар бекініс алатын тас атыш катапульттерін салады. амал абыралары берік боп тас атыштар ештее істей алмаса, алаа кіретін гір-ладыз азады. Сйтіп, ктпеген жерден тн ортасында, не та ата шаарды ішінен, не бекіністі ары бетінен шыады. Аянбай соысады. Ал, ала халы тым са болып бндай жадайа жеткіздірмейтінін білсе, аланы жанынан аып жатан зен, дариялара бгет сап, су арнасын згертіп, халыты суа тншытырады.

Мединаны аланнан кейін оны белгілі бек, хакім, би, батыр, оыан адамдарына раым етпейді. «арсыласпай здері берілседер сендерге тимейміз» деп аналарды арсылысыз ола тсіріп ала алса да шетінен бауыздайды, тірі алдырмайды. Бл — шауып алан елге Шыыс ханны орнатан жалпы тртібі. лы анішерлер ойынша «басып алан жерде тынышты болу шін ол араны е алдымен басты адамдарын рту керек. Олар орыанынан «баындым» десе де ыайы бола алса халыты арсы ойысы келіп трады. оя алады да. Рушылы заманда андай халы болмасын, зіні басты адамдарыны соынан ереді. «Ал ол басты адамдарын ртып жіберсе, бассыз тобыр ештее істей алмайды, басы жо дене тірі дене емес, лі дене».

Шыысты бл атал заын білмеген ел бастайтын хандар з жандарын аман алып аламыз деген мітпен кресер жерінде креспеді, халы содарынан еріп, «жауыыза арсы шыуа бармыз» дегенде, орыты. Аырында здері ырылды, халыты да ырызды.

Осылай алдананны бірі Киев князі Мстислав Романович еді.

* * *

Монолдар арсы жаты аласын алу шін ештееден де тартынбайтын. лтірген адамдарыны майын шыжырып алып жауы тыылан йлерге йып от салу (адам майы за жанады) не бекініс абырасы берік шаарларды стінен грек отын — м аралас мнайдан істелген жаныш затты латырып, адам кзі имас ажайып слу мешіт, шіркеу, патша сарайын ртеу, жан тршігерлік злымды, айуанды аныпезерлік, алдау дегендерді брі де атар жретін.

Шапыншылар скерлеріні таы бір асиеті жылдамдыы еді. лынынан бастап шы-иыры жо монолды майт даласында босып скен жылы мінген Шыыс атты скеріні бір тулікте елу фарсат алуы тіпті та аларлы іс емес. Бар рыс саймандарын, азан-оша, жататын йлерін тиеген арбалары мен бекіністерді алатын катапульті ауыр кшіні зі де кніне отыз-ыры фарсат жер жретін. Бны брі монол жылысыны тзімділігі мен жауынгерлеріні салт ата жасынан дадылананынан еді. Осы асиеттеріні арасында монол скері ктпеген жерден жауыны дл асынан пайда болып, не кндіз рысан олыны бір тнде баса жаынан шыып, керек болса аша жнеліп, ара зіп кете беретін. Монолды бл дісіне тек ыпша жігіттері ана ттеп бере алатын. Біра олар аз, екі жз мы монол скеріне ыры мыа жетер-жетпес ыпшаты салт атты сыпайлары не істей алады?