Заговоренный меч (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

йтсе де сонысына арамай, ыпша, Керей, Найман трізді рулар мон- олдара оайшылыпен кнбеді. Жерін, елін орап за кресті. Калка зеніндегі айыбын сан мртебе ысты анымен жуды, асыл л-ызыны зіліп кеткен жректерімен атады.

азтуан жырау осы монол шапыншыларымен алысан ыпша скерлеріні ерлігін толаанда наыз бір жйрік ата мінгендей, кілі лепіріп, шып-онып ансорпа боп бір орнында отыра алмады. Бір мезет Бошман жырына келгенде тіпті аруатанып кетті. Бошман — ыпша батыры еді. Иран тарихшысы Джувейни айтандай: «исы ылыштан тірі аланны брі тадырды дегеніне кніп, мойынснанда да» Бошман батыр монолдарды ырына кнбеді. Еліні туелсіздігін, жерін, суын орап шапыншылара арсы шыты. зі секілді монол олына тспей тылып кеткен бірнеше батырларды жинап, «ана ан! Кекке кек!» деп жауларыны жеіл-желпі жасатарын рта бастады. Басыншылардан кек алуа болатынын ан ыпша жігіттері жздеп келіп Бошмана осылды. Бны кріп, Еділ

бойындаы уа лттар: башрт, алан, бларлар да бас ктерді. Бошманны лгісіні те ауіпті екенін тсінген Бату скеріні олбасшысыны бірі Мке Бошманды тез стауды бйырды. Біра Бошман статпады. Оны атары кннен-кнге кбейе тсті. Бошман атары кбейген сайын, монолдардан да береке кете бастады, жо жерден шабылан крен, [28] блінген жасатар саны молайды. Бошманды стаймын деп енді Мке аарына мінді, ал аяулы ер Еділ бойыны алы аашыны арасына кіріп ап, басыншылар шебіне тиісумен болды. Аырында Мке інісі Бшек екеуі р кемеге жз арулы жауынгер отырызып, екі жз желкенменен Еділ бойымен тмен аып, зенні екі жаын бірдей арап шыты. Бошман бан да статпады. Еділді ортасындаы ат крінбес анаурайлы бір арала бекініп ап, жаасына жау желкендерін жуытпады. Мерген ыпшатар желкен стіндегілерді басын ктертпеді. арсы жаы Бошманды ала алмайтындарына кздері жетіп, енді рі арай жрмек боп трандарында кенет адам айтысыз атты жел трып, аралды бір жаындаы суды уып, біраз жерін арайтып тастады. Мке осы ктпеген ара ата жол арылы арала бар скерін ткті. Мы аралы жауынгерлерімен Бошман батыр ола тсті. Монолды бір нояны Мкені жарлыы бойынша Бошманды балтамен а жарып лтірді.

28

К р е н — монолша, бекінген скер, лагерь.

Елін шапыншылара ктере білген Бошман батыр з ісін істеп кетті. Оны ктерілісі біткенмен іле-шала Баян мен Жыу атты барадан шыан кісілеріні бастауымен ыпша жігіттері таы креске шыты.

азтуан жырау осы ктерілісті барлыын еміренте, бір жалынды нмен жыр етіп матана толай берді.

білайыр жыр басталалы алтын таынан озалмай, ара ср жзі сл уылданып н-тнсіз тыдап отыр… Ашу ысып тына аланын хан сырын білетін дос-асы тегіс тсінуде… Тек азтуан жырау ана згеріп кеткен хан келбетін аарар емес. Ел шапаннан грі, елін ораан ыпшаты ерлігін жыр еткенде дарыны енді шын ашылып, кісендеулі лашы жаа ана жайыландай, толауын аылдап соып отыр…

Кезекті енді отан жырау алды.

— с ша тзеледі, беті жаа жнделді, азтуаным, — деді ол, — сен бастаан уенді мен лайта тсейін…

Ашына сарнаан обыз ніне осылып, арт жырау енді бір алуан уаиаларды бастап кетті…

Шыысхан таына Кйік отыран кезде Батуды арамаында монолды бар боланы трт мы ана жауынгері алан. Бкіл Шыыс Европаны жаулап алан айбынды скері зіне баынышты елдерді дені Дшті ыпша жігіттерінен рылан-ды. Бндай скермен арамаындаы жртты билеу де иын жне бны лімін ктіп отыран, жз мы олы бар Кйікпен бетпе-бет келу де оай емес. Сондытан Бату сенімді одатас іздеді. Бл — Алтын Орда ханыны сол кездегі ккейтесті арманыны бірі еді. Міне, осы тста Новгород князьдары Александр мен Андрейді кесі Ярослав, брыннан уделесіп келген Кйікті ордасына келісім сзге баран жерінде монолдарды олынан аза табады. Батуды кктен срааны жерден табылады. Новгород князьдары Александр мен Андрей Кйіктен ат йрыын шарт кесіп блінеді де, Батумен бітімге келеді. Новгород князы Александр Батуа алым-салы тлеп, оны баласы Сартапен ле-лгенше соыспай туге ант береді. Осы кннен бастап Алтын Орда хандары мен Новгородты лы князьдарыны арасында асыра таяу созылан келісім басталады.

Ал он шінші асырды басынан бастап католик дініндегі Европа кресшілері православ дініндегі гректер мен орыстара арсы шабуыла шыан. Бір мы екі жз тртінші жылы олар Стамбулды алып, Византия патшалыын жойып, латын империясын ран. Эсті мен латыштарды жеіп, здеріні лдарына айналдыран. Осындай ара тнекті орыс жртыны басына да тудырма болан. Біра Шыыс жаынан жау ктпеген Александр Невский оларды 1240 жылы Нева зеніні, 1242 жылы Чуд кліні стінде жеген. Демек, соыс лі бітпеген-ді, лі де орыс еліне скери кмек керек еді. Бір мы екі жз ыры бірінші жылы Лигницеде Польша мен неміс рыцарьларыны бірлестігіні кл-таланын шыаран Бату зіні удесін бзан жо. Бл жадай Алтын Орда хандары Бату, Сарта лгеннен кейін де, Берке тсында да саталып келген. Ал 1269 жылы неміс кресшілері здеріне арсы шыуа Новгорода Алтын Орда олыны келгенін естіп, бл кезде кшейіп алан орыс князьдарынан бітім срады. Сйтіп орыс жері кресшілерді шабуылынан млде тылан. Алтын Орда хандары Бату саясатынан хан Мамайа (1362 ж.) дейін айырылан жо. Оан себеп Сарай шаарында отыран хандар бір кезде здері

баындыран орыс, болар, Дшті ыпша елдеріні олдарына енді здері арап алан-ды. Ал бл ортада осыдан екі асыр брын алты-а мы болан орыс елі бден лденіп, кемеліне жетіп лгірген! йткені оны бл дрежеге жетуіне Алтын Орда кншыысынан келетін жауына алан болды. отан жырау достыты андай лы кш екенін, кршілес елдер тату трып, жерлерін бірге орайтын болса андай апаттан болса да тыла алатынын білдірді.

Жырау сзі білайыра намааны ха, кезек енді азтуана беріліп, анау шырай жнелгенде хан кенет олын ктерді. Жырауды ошаметтеп «Уай, пле!» деп лепіре ызынан жрт тына алды. азтуан да шауып келе жатып ая желіске тскен жйріктей даусын тмендете тсіп, арынын зер басып, сзін кібіртіктетіп барып тотады.

— Намаз мезгілі болып алды, — деді хан, — азтуан жырау толауын содан кейін тыдалы.

білайыр мсылман ханы боланмен, Мхаммет пайамбарды жолын берік стамайтын. зі намазды кейде оып, кейде оымайтын. Онысына арамай хан орнынан трегелді. Ханмен бірге жрт та апыр-топыр озалды. Осы кезде Найманны бас батыры аптаан шеткі топтан сытылып шыа берді. Ол асыа басып Найман руына арнап тіккен ртені баурындаы а ордаа келді. Есік алдында тран, олында найзасы бар, елтірі тыматы, стіне шекпен киген, кзетші сары жігіттен:

— лі келген жо па? — деп срады.

— Келген жо.

аптаай обалжи алды.

— Япырай, бірдеме болмаса игі еді. Келер уаыты асып кетті. лде зі барып айтасы ба?

— п. Барсам, барып айтайын.

Найманны аты шулы бас батыры, атан жілік балуан, айдаара арсы барар жрек жтан аптаай ара аса кедей болатын. арамаындаы он бес араша йді, жаудан тскен олжа мен атып алан бы-маралымен асырайтын. Жау жо жылдары сауатын сауын, кшер клігін ауатты аайындарынан алатын. Осыдан екі жыл брын лытауа арар атуа бара жатып жта ысты аяы атты борана айналып, ш кн Тайкеткен зеніні бойындаы Айыртауды ы жаындаы білайыр хана жататын ысыраты йірлерін баып жатан, маайында тлдыр жо оса аялдаан. Сонда, ос басы, он ккжал асырды бір кнде жалыз зі тсіретін йгілі ашы жне атпал батыр жылышы Орапен кездескен. Айлас атын мдас, хан мен биге бейнет етіп жрген ос батыр біріне-бірі наан. аптаай елуден асып кетсе де, ал, Ора жиырма беске жаа жетсе де, мір ндері бір жерден шыып, екеуі достасып алан. Осы Ора мына болып жатан аса осыдан ш кн брын келуге тиісті еді. Мадайына басан жалыз аты Абаайын бйгеге оспа болатын.

Абаайды ашан асырды алай уып жететінін бір-екі рет крген ат сыншысы аптаай:

— Жйрігіді сынап кр. Мен бірдеме білсем, Абаай ята алдырмайды, — деп Ораа зі аыл берген.

Ора атын бйгеге оспа болан, біра лденеге:

— Жасы, аса келейін, — деген, тек біреу-міреу асты етіп жрмесе…

аптаай бл жолы жылышыны сзіне кіл аудармаан. Тек Ора уделескен уаытында аса келмегеннен кейін ана «со шіркінге біреу-міреу асты етіп жрмесе еді?» деп обалжи бастаан. Сондытан да шыдай алмай жылыдаы Ораа дейі кісі жібергелі тр.

Жылышыны келуін таы бір адам шыдамай ктуде еді. О да Ораты жалыз атын бйгеге салатынын білетін. Бл кткен — бкіл Дшті ыпшаты міршісі атігез хан білайырды келіні, басына ара жамылып сонау тбе басына шыып кншыыстан кзін алмай телміре алан, Шах-Буда слтанны жесірі — Аозы-Бегім. са болан ажарына араса, жректегі жлдызы шкендей. Жо, Ора пен бны арасында дай алдында кнлі дер, не ауыл арасында секке ілігер ештее болан жо. Тек, біраздан бері бір-біріне мартан ысты жректер, кріскендерінше шыдай алмай алас руда. Осыдан трт кн брын аса мінетін атын алуа келген Аозыа Ора таы зіні лердегі сзін айтан.

Елінен бала жасынан еріп келген Ораа Аозы:

— дай алдында кнкар, жрт алдында арабет болым келмейді. Ерімні асы тсін, — деген аба беті балбл жанып, — содан кейін айын атамнан рсат сраймын, кнсе шариат алдында осылам.

— Кнбесе ше? — деген Ора обалжи. — Бар лемні те жартысын билеп тран, аузынан жалын атан білайыр хан келінін есігіні алдында жрген лына береді дегенге сену иын…

— О да адам емес пе? — деген жас слу абаын сл шытып. Сол стте кзінен шын атып жігітке араан: — Кнбесе… Дниеде екі тума жо. Брібір… Онда да осыламын! — деген.

Кенет рыш денесіне анат бітіп, ккке шар стай кілі шали жнелген Ора:

— азір ліп кетсем арманым жо, — деген даусы уананынан сыбырлай шыып. — Аса мен де барамын, Абаайымды бйгеге осып крмекпін. Сонда крісерміз!

Біра Ора аса келмеді. Егер тірі болса келері кмнсіз еді. Оны Аозы жасы білетін. Сол себептен зге рбы-рдастары айтыса кеткенде, ол шыдай алмай аулыны сыртындаы мы жусанды, тырбаай бетегелі ыраа шыып, кншыыса арап Ораты сарая ктумен болан.

Хан жырау толауын ыпша руыны Шыысхана арсы шыып ерлік крсеткені шін тотатан жо. Бндай толауа Сайбан рпатары тгіл, бкіл Жошы рім-бтатарыны латары йренген. Ал шыдай алмаандары кегін ішіне сатап алатын. Тікелей дау шыаруа халыты аарынан сескенетін.