Заговоренный меч (на каз.яз.)
Шрифт:
білайыр Есіл, Нра бойын зіне аратып, Орда-Базарда ат шаптырып, балуан крестіріп, батырларына олжаны бліп, лан-асыр той жасап жатанында, осы дйекші Оспан-ожадан арнаулы кісі келген. Онымен бие сауымындай сйлескеннен кейін білайыр, бар олбасшыларын жинап алып: «Самарант азір бос тр. лыбек мырза орасан мен Ирака сапар шеккен шаында, алла-таала зі сатап тран Самаранта туекелді тізгінін брым келеді» деді.
«Хан борышы — жорыа ту ктерту,
л борышы — туа еріп, жанын беру» — деп ескі шежіреде айтандай, хан айтса — арамаындаы батыр, нкерлері оштайтын дуір, алы олмен білайыр Самарантты басып алуа шыан. збек Ордасыны абыройын ойлаан хан, Шираз деген алада: «Бірде-бір скер егінші жрт пен кшпелі елге з бетімен тимесін. Егілген егін, салынан бау-баша сол алпында саталсын. Кімде-кім бл жарлыты бзса дара асылады» деп скеріне бйры берген.
Ханны бл аморлыына риза болан диандар, кшпелі шаруалар, тарту-таралысын, сыйлыын, хан скеріні азы-тлігін здері кеп беріп, баыныштылыын білдірген.
Самарантты оршап аланнан кейін, аланы хакімі Джалалитдин Баязит зі шыып тізе бгіп,
Осы кннен бастап білайыр Самарант, Бар мірліктеріні ісіне жиі кірісіп тратын болан. зіне намаан мір, слтандарды билігін тартып алып, басаа беру білайыра йреншікті детке айналан. Бл істерде Оспан-ожаны олабысы аз тимеген. Жалыз жасылыы бл ана ма?
Бір мы трт жз ыры тоызыншы жылы, Хаджри есебі ойынша сегіз жз елу бесінші жылы Самарантты мірі, з кесі лы дана лыбекті лтірген бді Латиф мырзаны зі де алты ай тпей астарынан аза тапан. Бл кезде Аса Темірді екінші лы Махамедтен туан Мираншах мырзаны баласы бусейіт уында жрген. Осындай жадайда Бар, Мерв, ргеніш мірі Шахрухты баласы Ирбагимнен туан бділлах мырза Самаранта ие болан.
бусейіт осы мезгілде блік шыарып Барды алды. Біра Бар улиеті оан аз крініп, Самарантты да зіне баындырма болды. білайыра Оспан-ожа мндаы жадайды таы хабарлады. бділлахтан крі, Кк Ордаа бусейітті тиімді екенін айтты.
Кп кешікпей бусейіт бділлаха арсы соыс ашты. Біра жеіліп алды. Мйіз сраймын деп, лаынан айрылан тоал ешкідей Самарантты жаулап аламын деп жріп, Барынан айрылды. Енді ол алан олымен Тркістана ашады. Мнда да тыныш жрмей Аса Темірді тымы екенін пайдаланып, Тркістана мір болады. Содан кейін барып, бділлаха зіні кшіні жетпейтініне кзі жетіп, кп сыйлыпен білайыра келіп бас иеді. Самар- антты бділлахтан тартып персе, ле-лгенше лыыз болып темін деп ант етеді. білайыр бан зіні бір ызын береді. Кп олмен Самаранта Батияр слтанды аттандырады. скер соынан кп кешікпей зі де жола шыады. Хаджриды сегіз жз елу бесінші жылы, яни жааша бір мы трт жз ыры тоызыншы жылы Самарантты кнбатыс жаында екі скер кездеседі. ырын соыс болады, таа таласан екі олан шін кп адам ырылады, ан судай аады. Аырында бділлах жеіліп ашады. Оны уып жетіп стап алып, білайырды мірі бойынша бауыздап лтіреді. Самаранта бусейіт мір етіледі. бділлах скеріндегі Жаатайды кп батырлары мен пахлевандары (сыпайлары) есірей боп ола тсіп, білайыра осылады. Жоары айтан уаианы брі бір жылды ішінде, яни бір мы трт жз ыры тоызыншы жылы болады. Міне, осы сергелде жылдары Оспан-ожаны білайыра таы пайдасы тиген. Ол Самаранттаы Аса Темір таыны маайында болып жатан оианы брін білайыра дер кезінде жеткізіп тран. Одан кейін білайыр мен бусейіт Самарантты аланнан со да, таы бір мейіршапат аыл берген.
лыбекті Жошыны тымынан алан Шахарбек атты бйбішесінен зі лгенде Рабиу-Слтан-Бегім есімді он бес жасар ызы алан. Адамзаттан емес, кктегі періштеден туандай, глін жаран ызалдатай жадыраан слу жне Шыысты йелге деген ыспаына арамай кесі лыбек жеті жасынан медресеге беріп, парсы, трік, араб тілін йреттірген. Рабиу-Слтан-Бегім йелден шыан з заманыны аылдысы да, бір мінезді, табандысы да болан. Оспан-ожа дйекші білайыра «Егер Самаранттан еліе алтын кететін болса, алтынны шынайы ызылы жне е тазасы осы Рабиу-Слтан-Бегімді кет» деген. ырыа таяп алан, жас иіс мар хан ызды бір кргеннен йы-клкісінен айырылан. Есіл-дерті Рабиу-Слтан-Бегім болан да тран. Аыры тртінші йелі етіп алып, кілі тынан. Самарант бекзадалары ызды ыралтып-жыралтып, стіне дрия мен амадан тартылан балдахин орнатылан а пілді бас етіп, асыл азына жасаумен ыры л, ыры к беріп затан. Бл ыры к мен ыры лды те жартысы, жас аашта сіп тран лі рт тспеген ріктей, кіле балбыраан албырт жастар еді. Рабиу-Слтан-Бегіммен бірге Оспан-ожа дйекшіні зі де ере жрген.
Осы кездегі астанасы Сыанаа келгеннен кейін, білайыр оны зіне дйекші етіп алан.
Міне, содан бері он трт жыл тті. Сол он трт жылды ішінде Оспан-ожа паыр ханды бір рет алдап, не тілегін теріс орындап крген жо. Хан басына туар ауіпті ол згеден брын сезетін, хан кілі алар істі де ол алдын ала болжайтын. Хан абыройын тгер жамандыты сезсе оны ханны лаына тезірек жеткізетін. білайырды о иыында отыран Жбірайыл періштедей, брыс жолдан рдайым сатап алатын. Ал Рабиу-Слтан-Бегім болса хана арыстай екі л тауып берген. зіні аылымен, парасаттылыымен, кркіменен білайырды е сйікті йелі болып алан. Сйткен Оспан-ожа мен Рабиу-Слтан-Бегім ханды кк мза отырызып кетті. Бірі ханны кзіне шп салды-мыс, екіншісі сол кзіне шп салан ханны ас жауын ааулы істеп ашырып жіберді. Расыменен-а Оспан-ожа адамай алды ма? Оспан-ожа трізді мір-баи хан ызметінде жрген адамны мндай з басына ауіп туызар істе салаты етуі ммкін бе? Ммкін емес. рыны адыан алады, не аналар Оспан-ожадан улытарын шын асырып алдап соты. Не са ла дйекшіні зі солармен бірге… Біра неге бірге болады? лде бір жадайда маан ренжіп алды ма? лде ашаа сатылды ма? Жо, сатылуы ммкін емес. Оспан-ожаны алтына ызыанын крген жо. Сан рет кілім тсіп кетіп, кп олжадан лесін молыра етіп бергенімде зіне тиістісінен артыын алмайтын. «Хан ызметінде жрген кісі дние шіркінге мар болмауы керек. «Адам болалы опасыздыты брі де осы дниеоыздытан туан» дейтін. Сйткен Оспан-ожа… Демек, мнда бір гп бар… Сол шін де оны зындана салызарымда
йге Баты-ожа узір кірді.
— Хан ием, Оспан-ожа жзіараны алып келдік.
білайыр сл ойланып алды. «Жзіара! Оны жзіні ара екенін бл айдан біледі? Хан солай араан со, бл да солай арап тр ой… йтсе де осы мені шешімім дрыс па? Ттыннан абайсызда айрылып аланы шін кешегі серігіме бгін мндай ары тауым жн бе? Опасыз дние! Опасыз адам баласы! олыда кші болса сені ардатайды, мадатайды. Кші кетсінші… Бгін ханым десе, ерте харам дейді… Біра бан кпелеуге болмайды. Адам баласы осылай жаратылан, осылай леді» білайыр басын иді.
— Кіргізідер.
йге екі адам екі жаынан олтытап Оспан-ожаны алып кірді. Дйекші брын да шыр бітпеген ары болатын. Сол себептен кейде оны жрт Инелік деп атайтын. Он жылдан бері тарамыс денелі Инелікке хан кзі анша йренгенмен, мына алдында тран селеуіттен шошып кетті. И, бл адам емес, адамны селеуіті еді. Арса-арса сйегіне р терісі жабысан, кзін біреу ойып аландай шірейіп кеткен. ды тбінде жылтыраан су трізді, сонау кз тбіндегі тереде бірдеме жылтырайды. Екі рты за аурудан айтыс болан адамны ртындай ушиып біткен. Жаы жаына тиіп жатыр… Тозыы жетіп, брісе алан крі беті тиіп кетсе жыртылалы тр. Ал бдан кп жыл брын… жо, жо. білайыр хан ткен кндерде зіне жасылы істеген адамдарды ызметін есіне тсіргісі келмейді. р нрсе з кезінде. ткенні брін есіе тсіре берсе… бгінгіге не алады? Кеше жасылы істесе, бгін жамандыа барып отыр. р іс зіні мезгілінде деп баалануы керек. ткен жасылыпен азіргі жамандыты жапсам хан бола алар ма едім? И, он жеті жасар білайыр Орда-Базарда ханды рып отыран Жмадкті олында тлім-трбие алып, скер басаруды, ел билеуді йренді ой. Он алты жаса келгенде сол кездегі бкіл Дшті ыпша руларын басарып, Жмадк ханны о олы болан, Маыт руынан шыан ататы Едіге батырды баласы, Аса Темір рпатарына бйідей тиген азы биді лтірді. рине оны бл жалыз зі лтірген жо, азыа арсы мірлер мен слтандарды жинап, солармен бірге бауыздады. Жмадк ханны аарынан орып соынан ерген Дшті ыпшаты біраз скерімен зіні туан шаары Тараа ашты. Артынан жетпіс мы скермен уып шыан Жмадк ханмен ан майданда бетпе-бет кездесіп, оны басын алды. Содан бері білайыр зіне жасылы істеген, талай иын-ыстау атерлі ткелдерден алып шыан, біра артынан сл млт басан талай серіктерін оп-оай су тбіне жіберді емес пе? Осындай анйлы болмаса, хан таында отыра алмайсы. згеге аяушылы еткен лыбек не болды? Аырында з баласыны олынан ажал тапты. Жо, алтын таа ие болы келсе, жолыды кесіп терін білсе, туан бала болса да аяма. Айдаладаы бір дйекші сз бе екен? Алтын та пен аяушылыты бірі бар жерде, екіншісі мір сре алмайды.
Оспан-ожаны бір жасылыы мытылан тарих. «Ал, азір сені білетіні оны жаа тарихы — істеген астыы. Жасылыы шін дер кезінде сен де оан жасы араансы, ал жамандыы шін сен енді оан жаман арауа тиістісі! Бл мір заы!»
зімен-зі болып кеткен ханны ойын кенет Оспан-ожа бліп жіберді.
— Хан ием, — деді ол тншыа ырылдай сйлеп, — егер сен азір мені босатса, брібір мен саан раметімді айтпаймын. Енді мені кнім біткен. Алла-тааланы жазанын ешбір хан бза алмайды, ал мені кп болса бір жмалы тіршілігім алды. Сенен сол бір апталы тіршілікті срап алым келмейді, сен хан болса да… алан кнімді одан арты зарта алмайсы… ысартам десе — еркі… Біра сенен срарым баса…
— Не срамасы?
— Срарым — мені сзімді тыдап шы.
— Жасы.
— Алдымен саан неге адал ызмет істеп келдім, соны біл. Есі дрыс адам лыбек мырза трізді ділетті жанды зі трізді атыгез хана айырбастамас болар. Мен айырбастадым. Соны себебін есті.
— Жарайды, естиін.
— Жошыны бесінші баласы Сайбаннан Бниел баадур туады, одан Иіс-Бы, Иіс-Бы рпаы Абдол олан, одан Мке Темір хан, одан Фулат олан, Фулат оланнан Ибрагим олан, одан Дулет-Шайхы олан, Дулет-Шайхы оланынан зі — білайыр хан туды… Сені он атадай мені де он атам болан… Біра оларды аттарын ешкім білмейді. Білуді де ажеті жо. Сендер хансыдар да, біз лмыз. Мен ата таластырып траным жо, айтарым баса. лы Шыыс хан тымымыз деседер де, сендерді де іштеріде лдарды да адам санаандары болан. Соны бірі сені жетінші ата Иіс-Бы слтан. О кісі хан таына жеткен жо, біра жауынгер адам екен. Осы Иіс-Быны лы мені жетінші атам ара Нар деседі. Шамасына арамай кжеге де айма трады. л екенін місе ттпай б кісі де орасан батыр болыпты. Бір анды айаста зіні тресін — Иіс-Быны жау оршауынан тарам деп жріп, ола тсіпті. Бл рыста жалыз мені бабам ара Нар ана емес, одан нсілі де ата-баы да жоары талай бекзадалар ттын бопты. рыс бітіп, екі жа бітімге келіпті. Жеген жау ола тскендерді блен ара тлеуін беріп, сатып аласыдар дейді. Кей сыпайыларды ны он жылы болса, бір слтанны баасы жз жылыа бааланыпты. Ал сол айаста аса ерлік крсеткен ш батырды райсысыны ны ш слтанны ны депті. Соны бірі мені жетінші атам ара Нар екен. азаты белгілі руларынан шыан ана екі батырды, жау жаыны сраанын беріп елдері тез-а босатып алыпты. Ал мені жетінші атам лды кім ш жз жылы тлеп айтарсын? Руы жо сорлы, атын-баласын ия алмай ан жылайды. Біра шабыншылыа іліккен ел орталарынан мал шыарып нын тлей алмайды. лдарды аятарына кісен салып, жаулары ытайа апарып сатпа боп ыайланады. Дл осы стте Иіс-Бы слтан келеді. Сз айтпай ш жз мапал ара асыл жылысын айдап беріп, зін ажалдан алып алан лды босатып алады. атын-баласына осылып кзайым боан ара Нар Иіс-Быны аяына жыылады. Жеті атаны жеті рпаым лы болып тсін дейді. Жеті ата рім-бтаымды ойдай бауыздап жатса, ы етіп н шыармауын, зімні рпаыма сиет етіп кетем деп ант береді. Міне, сол ара Нарды жетінші рпаы мен боламын. Менімен сені атаа берген ара Нарды рпаыны анты бітеді. лды намысы хандікінен кем емес. Атамны антына кір келтірмейін деп, бар иянатыа кне бергем.