Заговоренный меч (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

за жріп шлдеп алан Арын сапты аяты орталай бір сіміріп алан да, сзіне кіріскен.

— Кнбатысында Еділді, кншыысында Орхон, Ертісті, солтстігінде Тобыл, Есілді, отстігінде сонау ытай Шым абырасына дейін жалпа даланы ежелден ен жайлаан ел едік. Кне заманнан тіліміз де, ойымыз да, шаруашылыымыз, салтымыз да бір еді. ыпша, Алшын батысымды, Найман, Керей шыысымды, йсін, Дулат, оырат отстігімді орап келді. Атам заманнан орталары¦да мен бар едім. Сендерден кші асып, жер ортама жау жеткенде, аянып алан кезім жо. андай кпе бар, аайын? Ерлігім кімнен кем еді? Долданан теізге желкен айы не істей алады, хнуа да арсы шаптым, ытайа да арсы шытым, біра кшім жетпеді. Аайын деп Керей, Найман, оырат жеріне ыыстым. оныс берді бл аайын. Арын деп зеніне ат ойдым. Соан йындай боп жерімді, елімді талап хну тті батыса. Ата онысыма айта келдім. айтадан Арынаты тауына азы атым. Жауласар еліммен шекаралас ыпша, Керей, Найман, Алшын, йсін, Дулат, Жалайыр, сендер

болдыдар. Ортада кз ойматай мен алдым. Сонау бір ары заманда хан ктеріп ел болмаса та, кшкен жерімізді жаудан сатадыдар, рымады. Ал бгін не болалы трмыз? Ойлады ба осыны, аайын, зара? Ойламаса ойлайы, — обыланды сйлемек боп тамаын ырынып ыайлана беріп еді, Арын би оны тотатып тастады. — Шаыра зідікі, кезегі келер, айтарсы. Алдыменен аайынны сзін ып ал. Сйле араожа батыр! — деді жолы лкен болмаанмен осы отырандарды жасы лкені Керей араожа батыра сз тастап.

— Дрыс айтты Арын би, — деді, ел арасында «бес лаш» деп аталатын егезердей, ошыл ді араожа батыр, — анадан ер болып жалыз ыпша туан жо, батырлыа, ерлікке бріміз де ортапыз. Ежелден бізді онысымыз Орхон, Онон зендеріні бойы мен арт Алтай, Тарбаатай таулары екені бріе аян. Ары аталарымыз кпір дінінде болыпты деседі. О заманда аза андай дін стаанын кім білген. Ммкін кпір де болан шыар. Біра Керей Керей болалы, Ертіске кшіп оналы йсін, Дулат, Арын, ыпша, Найман, Уа сендермен бір шыысып келеді бл Керей. Рас, ерте кезде монол елімен де біз дос боланбыз. ыз алысып, ыз беріскенбіз. Біра Темучин Шыысхан аталысымен-а, зімен кршілес Керейді ел болып отыранын кргісі келмеді. Татар ауымынан кейін, ауызды бізге салды. ылышынан ан таман Шыысханмен он жыл айасты. Керейді ардагерлері Марыз Бйры хан, ожатр хан, Уан хан — брі Шыыс олынан аза тапты. Осыншама біз не шін алысты, неге ардаты лдарымызды рбан етіп ан-жоса болды? Кк Орданы ханы білайырды лы болуа ма?

— Сйле, аптаай батыр, — деді араожадан жасы сл кіші, Найманны а иыы аптаайа сз беріп, Арын би.

— Мен сзімді мына араожа батыр тотаан жерден бастайын, — деді аптаай батыр обыландыа бір арап ойып. — Керейді жеген Шыыс, бден тояттанып алан со, бар скерін бізге жапты емес пе? Ежелден дініміз де бір, тіліміз де бір, атар кшіп жрген Керейді енді бізге айдап салды. Найман оай кнді ме? тте одатас Хорезм-шах Мхамед, Жажират тайпасыны ханы Жамуха шешенні опасыздыыны салдарынан Даян хан бастаан Найман жеілді. Ханны зі ан майданда аза тапты. Біра Найман бдан кейін де мойын сынбаан. Даян ханны баласын ататы шлы батыр Шы- ысхана арсы жиырма жыл алысты. Шыысханны йгілі баадурлары Жебе-ноян мен былайды бізге істемегені бар ма? Тек кршілес арлтарды лсіздігінен ана оларды бізге уаты жетті. Шыыс нояндары Найманны бас ктерер бір адамын алдырмай ырды. лын л етті, йелін к етті. Біра бостандыты кксеген Найман андай ауыртпалы болса да жегізбеді, тасын суда се стінде алан адамдай айтадан арманып жааа шыты. азаты зге руларымен осылып ел болуды ойлады. Сонау біз шін анын тккен, ырылан ата-бабаны аруаын сыйлап, з жерін, з елін ле-лгенше орады. Шыысхан рпаы анша анйлы боланымен, олар бізді емес, біз оларды жедік. Монол тілі емес, монол дстрі емес, аза тілі, аза дстрі алды. Осыны брі неліктен болды? аза атын Еділ, Жайыта, ыпша, Алшын, сендер орасадар, Тарбаатай, Алтайда Керей, Найман біз орады. Бас осса тірі пенде жее алмайтын ел болды. Біра басымыз осылмады. Таы бізді Барлас Аса Темір жеді. Бл да бірімізді бірімізге айдап салып, бірімізден со бірімізді баындырып ойдай ырды. Тарамыстай жаны сірі халы бдан да аман алды. Аман алды, біра одан не пайда? Быт-шыт болып р ханны олында жрміз. Бізге Кк Орда ожа, Астрахань слтандары да ожа, ырым мен Ноайлы хандарыны арамаында жрген ел де аз емес. Бгін біз бірігіп ел болмаса, ерте жерімізге кші басым жау келсе, не зара бліншілік кн туса, крінгенні тепкісінде кетеміз. Бгін бірігіп з хандыымызды, з Ордамызды трызуа л-уатымыз бар. Ал осы ммкіншілікті пайдаланбаса, аза деген ел болудан аламыз. Осыны неге ойламайсы, уа, ыпша обыланды?

— Сйле, Жалайыр Брібай, — деді Арын би Жалайыр батыры атан жілік, жала тс, орта жастан асып бара жатан Брібайа жол беріп:

— Осы отыран руларды йсіннен кейін жасы лкені Жалайыр болар. Біз кргенді сендерді кбі крген жосыдар. ытаймен де, алмапен де, грекпен де бетпе-бет алысанбыз. Сол айасты брінен де аман алып, бауырым аза деп шаымды жайып келгенімде, ыпша, сен бйректен сира шыарып отырсы. Бізді тастап білайыра осылып, андай ел болмасы? Одан да есі барда жніді тап!

Енді сзді осы келген батырларды е кішісі, Тамадан шыан арабура батыр алан.

— ыры бір жа, ыыр бір жа, обыланды батыр. Сен азір ыырсы. Біра ырыты аты ыры. андай ыыр болса да тзетеді. Бны мытпа, басымыз бірігуге айналанда іріткі салма! Бл саан аайынды сзіміз.

обыланды батыр шарт жгініп алды.

— Блары не орыту ма? ыпшаты арысы обыланды батыр талай оан-лоыны крген, біра тірі жаннан орып крмеген.

— Крмесе кресі! — деді Арын би даусын ктермей, — байа, батыр, сен Арын лы Ажолды лтірдім деп тым саи берме. Ат азыынан

кетпейді, саан да з йірінен кетпе дейміз. Кетеді екенсі, з обалы зіе! Біз кппіз, бкіл аза жиналып, Кк Ордаа лі жетпесе де, обыландыа лі жетеді. Мны да жадыда ста. Блары не, орытпасыдар ма дейсі. орыту жалыз сені ана олынан келеді деп ойлайсы ба? Жо, батырым, сен туан анадан біз де туанбыз. Сен басып жрген жерді, біз де басып жрміз. Ажола сен сілтеген шопарды, ыпшатан шыан обыланды, саан да біз де сілтей аламыз. Бны да жадыа тт. Брын Жнібек пен Керей ана Ажолды нын жотаса, енді бкіл аза жотап жрмесін. Егер бар аза Ажолды нын сенен срар болса, зі тгіл бкіл Кк Орданы мал-млкі жетпес. Бны да мытпа. орытып айтарымыз, — Арын би сл саябырлады, — айыптысы, бізге ер демейміз. Ал ел бірлігін ойласа ерте біз кшкен кні, сонау Торайдаы ата мекен онысыа сен де кшесі. Басымыз жаа бірігіп келе жатанда, скет лгі крсетпе зге елге. Алда-жалда осы айтанымызды орындамаса, кін тапа. Бар азатан бес мы сойыл табылар. Онда жауымыз білайыр емес, зі боласы.

— Дрыс айтасы, Арын би, — деді отырандар.

— Айтарымызды айтты, ендігісін абыраа кеесіп зі шеш! — деп Арын би мен топ батыр дмге арамай йден шыып кеткен.

Ызадан жанып-кйген обыланды бір мезет лгілерді соынан уып жетіп, жалыз зі айаспа болан. Біра бірте-бірте сабасына тскен. Бкіл аза біріккелі жатанда, йірден блінген сая секілді, ыпша руын, білайырды асында алып алуды зі де жн крмеген.

Халы ардатаан аал батыр, білайырды сзіне еріп, ашу сезімін билей алмай, жртына ара бет бола бастаанын кеш ааран. ткен ісіне кірене кініп, енді ел-жртынан алыс кетпеске бел буан. Біра бірден бл арманын орындауа кілі дауаламаан. аза рулары Моолстана бет аланда, бны Торай зеніні бойына арай кшу себебі осыдан еді.

Ал, кшкен елді е аыры арасы зілген кезде, Орда-Базарды кнгей жаындаы ойпаттан Кксегірін сабылтып терлеткен обыланды батыр крінді. Хан аылын алып, зі жасаан дрбелеіні аяына дейін шыдай алмай, біраз ел білайырдан блініп кетіпті дегенді естіп, кеше кешке хан Ордасына арай шапан. Сол шапан кйі жеткен беті. зен бойында брын сысып отыратын ауылдарды сиреп аланынан бл мадаы руларды кшіп кеткенін тсінген. Кйік стінде зіні не істегенін енді ана ан. Біра кінішін сырта шыармады. Бір мінезді, айсар батыр лденеге міттене жан-жаына арады. Тбе басында тран жалыз салт аттыны крді. Тйілген абаы ашылып, талмаусыраан кзінде бір шын пайда болды. Енді ол Кксегірін тебініп ап, тбе басында тран салт аттыа беттеді. Таяу келіп аттан тсті. Одан арты жаындауа батылы бармады. Тбе басында тран салт атты арт жаында таяп алан ат дбірін естіп, бетін сл брды. Бл он бес-он алты жасар ыз еді. Аба бетін кн сулесіне шомылдыран, лкен жаудыраан бота кздері арааттай ап-ара, ойма ауыз, блдіршін еріндері тек лззата ана жараландай сйкімді, ор ызынан кем емес бір слу…

ыз жзінде кенет бір айылы саз пайда болды.

— Не айтасыз, батыр? — деді ол айтадан теріс брылып кетіп.

— Мен айтарымды айтып болдым ой, бикеш, — деді обыланды! — Ажол биді де сен шін лтірдім, батыр Саянды да сен шін лтіртпек болдым. Бір сен шін жолымда жалыз кз ду кездессе де кресуге бар едім. Ал азір… Арыстанны жрегіндей жрегім оянны жрегіндей боланда, алпауыттай кілім алаандай боланда, орлама енді сен мені, тадырымды зі шеш.

ыз бетін айта брды.

— Ажол биге тоалдыа анамны бермек ойы боланы рас. Біра Ажол биді андай жазыы бар еді? Батыр Саянды мені сйгенім рас. Біра батыр Саянны андай жазыы бар еді? Жо, ыпша жолбарысы обыланды, ара жерге кірмей мен саан атын болмаймын.

Намысой батыр ызалана алды.

— ке берсе айтесі?

— Онда мені ызыымды сен емес, мына алмас кездік креді, — деді алтын белбеуіні ынынан кішкентай ылшылдаан кездікті суырып.

Сйтті де жас слу «Осы аыры кездесуіміз болсын!» деп, атын брып алып, Орда-Базара арай шаба жнелді.

ыз алаа кіріп жо боланша, обыланды батыр соынан кз алмай арап трды. Оны сонау шірейген отты кзінде кенет бір асірет тманы пайда болды.

— И, жанымды жалына салан бар арманым кйреді, — деді обыланды жаныны атты ауырып транын жасыра алмай. Айдалада жараланып жалыз алан жолбарыстай ыырана крсінді.

обыланды батыр бл ызды кшпен кндіріп, не ата-анасын батырлыымен ызытырып сатып ала алмайтынын брын да білетін. ызды бан жо екенін естуімен, енді бар арманыны кйрегеніне кзі жетті. йткені бл ыз Глбарам-Патшайым атты, білайыр ханны Маыт йелінен туан кіші ызы еді.

ІV

Жасы лайан сайын бл дниені ызыы тспен те екеніне білайыр ханны кзі жетуге айналан. Таы бір он жыл мір срсе оны ар жаында бкіл Дшті ыпша, Мауреннахр, орасан бас иген мынау алтын та, бір кнгідей болмай, адыра алатынына шек келтірмеген. ызы дурен, сн-салтанат брі де ткіншек жалан емес. ткіншек емес, тек ажал. Бір кні б да сол опасыз дниемен оштасып, мгі мекені ара жерді шаына кіреді… йтсе де, тіріні тіршілігі бар, бл жаланда орындай алсам деген тілегі, арманы болады. Армансыз адам ескексіз айыпен те, тадыр — толын, алай арай рса, солай арай аады. Ал білайыр сол толынды з ыпалымен аызам деген адам.