Заговоренный меч (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Хан бусейітті орасанда жргенде Самарантты басып алуды блендей иындыа тспейтінін жорамалдады.

Екі апта ткеннен кейін жиырма мы олымен білайыр зі Мауреннахр жеріне арай беттеді.

Кк Орда ханы отыз жылдан астам ханды мірінде астанасын бірнеше жерге кшірген… Сыанаа да ту байлаан. ай лкені баындырса, сол лкеге Ордасын алып баран. Асан айыны Дшті ыпшаты жеріне, не лытауда, не Еділ, Жайы жаасыны бірінде хан Ордасын тікпеді деп ренжуі де осыдан еді. Демек, ол ай жерге хан Ордасын кшірсе де, зіні алашы туын тіккен Орда-Базара айтып орала беретін. Орда-Базар оны тпкілікті астанасына айналан. йтсе де кптен бері осы астанасын млдем тастама ойа бекіген.

Орда-Базар, еш теізге ймайтын, суы мол боланымен рісі тар аракегір зеніні бойында тр. Батысындаы кеме жретін Еділ зені екі мы шаырымнан астам жерде. Солтстігіндегі лы зен Ертіс пен Есіл олар да сондай жырата… Отстігіндегі ос алып Жейхун мен Сейхун да тым ашыта жатыр… Шыысындаы Ккше теіз сл таяуыра, біра жол ортасы аыраай, шлейт… білайыр астанасын кп уаыт Сыаната стаан. Кейін ырымдаы збекхан мешіті мен гаремі тран ара теіз жаасындаы ара-Даг тауынан отыз шаырымдай жердегі Ескі ырыма

да кшірмек болан. Бертін келе Еділ жаасындаы Аса Темір бзан Алтын Орда астанасы Сарай шаарына апаруды да ойлаан. Солтстік тсына да, тіпті Жем, Ойыл, А Жайы зендеріні бойына да орнатсам деген. Біра мны біріне де тратай алмаан. йткені нерлым Дшті ыпшаты батыс шекарасына арай беттеген сайын сорлым Мауреннахр шаарларынан алыстап кететін болан. Блай істеуді жн емес екенін білайыр жасы тсінетін. Батыс мемлекеттері бл уаытта жептуір кшейіп алан. Олара тбі кшіні келмейтініне білайырды кзі жете бастаан. Кк Орданы бел алуы енді тек Шыыс шаарларына ыпалын жргізуде деп білген… Сондытан оны кзі Батыса емес, Шыыса тігулі болатын-ды. Сол себептен де Шыыса жаын Орда-Базара лсін-лсін айта орала беретін. Ал соы кезде бл Орда-Базарды зі де білайыра уат бола алмайтындай кйге жеткен. Ол заманда кмір, мнай, рыш, темір нерксіптері тіпті ркендеген кезі, ал алаларды лкейіп, глденіп кетуіне екі трлі жадай керек-ті. Бірі — ала дегені лкен сауда жолыны стінде труы ажетті. йтпесе кеме жретін, бір ел мен бір ел атынасатын, суы мол зен, не теіз жаасына салынуы керек. Ал Орда-Базарда бл асиетті бірі де жо. Міне, осы жадай білайырды бтен астана іздеуге мжбр етті. Жаа астана іздемеске болмайтын таы бір себебі бар. аза руларыны біразы Моолстана кшіп кеткеннен бері лытау маы хан Ордасына жайсыз тие бастады. ойа шабатын брі де, малын айдай ашатын ры да кбейді. сіресе «Жалыз кз» деген батыр пайда болып, хан остарына маза бермейтін бір ырсыа айналды. Астында желдей жйрік ат, жанында зіндей кіле батыр жігіт. Хан скері бірнеше рет содарынан тссе де, арама сііп кетіп статпай ойды.

Ал бл «Жалыз кз» батыр — баяы жылышы Ора еді. гірде бір жыл жатып, балгерді емдеуімен тсектен тран. Бір кзден айырылып, беті адам кргісіз тырты боп біткен. Аозыа айта жолыуа зіні мына мспір трінен орланып, одан біржолата кдер зген. зі трізді кедейлерді шін білайырдан алма боп ата мінген. Біра зірге соынан ерген халы аз боландытан, бар олынан келері аш асырдай хан малына тию болан. рине, хан бны Ора екенін білген жо. Демек, бл арадан кшіп, кбейіп кеткен зіне ас адамдардан да тылуды жн тапан. Ойлап-ойлап аырында астанасын ргеніш шаарына кшіруді йарды. «Жейхун дариясыны жаасында, Слтан-Уайз-Даг амалынан жетпіс шаырымдай тмен тратын збой арнасы арылы жзіп отырып Хивас [33] теізіне жетуге болады. Бл теізге шыуымыз — Тркімен, Дшті ыпша, Хива лкелерін уысымыза ысып стауымыз ой. Ортада бір кезде Еділ, Дон, Днепр бойынан кшіп келген араалпатар бар. ай жаыма арасам да кз алдымда зіме баынышты елдер трады.

33

Х и в а с т е і з і — Каспий теізіні аты.

Ал тілі де, діні де бір араалпатарды з Ордама оса салу иына тспейді. Кншыыс пен оды-солды жаы — Мауреннахр жері, солтстік батысы — Моолстан, онымен шектесіп жатан таы Дшті ыпша… Тек Моолстан лкесін зіе баындырса, боланы. Кк Орда хандыы батысы — Еділ, ара теіз, отстігі — Хивас, Иран, Ауан, солтстігі — Тара, Орал ойпаты, шыысы — ндістан, ытай мемлекетіне дейін созылан лы хандыа айналады. Мндай жерді Ескендір Злхарнайын тиль, Шыысхан, Аса Темірден бтен ешкім билеп крген жо. Бесінші лы хан боп мен билеймін, жаланда бдан арты жетер арман бар ма? Бл опасыз дниеде брі де бір кнгідей болмайды, байлыы да, баыты да теді де кетеді… Тек атаы ана шпейді. Ал осыншама жерді, елді билесе сені атаы рпатан рпаа кетеді. Бкіл лемді топан су аптар кн туса, Н пайамбардай адамзата лмес аты алады. зі лсе де, тарихта есімі лмесе, одан арты андай мгі тіршілік бар? Бдан асып тірі пенде не істей алады?»

Бл ханны орындалмас иялы. Демек, ргенішті алуды арман еткен білайыр Дшті ыпшаты отстік майтты жаын иаштай жріп, бір аптадан кейін Отырарды солтстік тсынан тетін Сейхун дарияны амыс, жиде, араашты жаасына келіп жетті. мырсадай быжынаан алы ол, белдері босасыан аттарын тынытырма боп, бір жетіге остарын тікті. Хан ойынша блар тыныып боланша скерге азы-тлікке он мыдаан ойды айдап, содарынан кше онып келе жатан кп араша ауылдары да жетпек-ті. Ал осын келіп остарын тіккен Сейхун дарияны тсы ркеш-ркеш асау срылт толындары ждырытай тастарды жаа рлы крмей жлып ала жнелетін долы еді. Екі жаы бірдей тйелі адам крінбейтін алы амыс, анаурай. Блардан рі кигіздей боп ттасып кеткен тапал бойлы тораыл мен жиде аашы. Іші толан сан трлі а, с. Анда-санда бкіл Дария бойын тітіреткен жолбарысты аыран ашулы ні естіледі. Сйткенше «ба» ете алан абкенні даусы шыады.

білайыр скері осы арада бір жеті болма. Атты белін ктергеннен кейін ары бетке тпек. Сейхун секілді долы тасыннан ту оай шаруа емес.

Шыысхан заманында мндай зеннен туді баса жолы болан. рбір монол жауынгері еріні басына байлап алан гіз терісін дастаран секілді дгелетіп ойып, шетінен ыл шылбыр ткізетін тесік істейтін. Бар киім-кешегін, кейде тіпті ару-жараын да, осы теріні ортасына салып, шетіндегі тесіктерден ткізілген шылбырмен аузын бріп байлайтын. Осылай олдан жасалан, суда батпайтын тері апшыты ат йрыына байлайтын. зі атыны жалынан стап атарласа жзеді. Не атты бос оя беріп лгі апшыты стіне отырады. Орхон, Онон, Керулен, Енисей, Ертіс секілді аысы атты мол суды жаасында скен монол жылылары, толыны екпінді андай зендер болса да ары бетке алып шыады. Дл осылай олар бір кезде Жейхун, Сейхун, Жайы, Еділдерден де ткен. Ал ыпшатарды тсілі бтен-ді. Олар жылыларын зеннен бос жзгізетін. Аыс жаына кштілерін салатын да, оларды ы жаымен тай-лындарын тоытатын. здері амыстан, не талдан

сал тоып, сонымен тетін. Тек кейбір жет жігіттері ана рген ос арынды байлаан жіптерді олтытарыны астынан ткізіп, арасына киімі мен ару-жараын таып, жзіп ары бетке шыады. Ал, Сейхун, Жейхун жаасыны жауынгерлері кбіне кепкен асабатарды байлап жзіп теді.

Жігіттері бір кн дем аланнан кейін, білайыр амыс шауып сал дайындауа бйырды. зі нкерлерімен скері ос тіккен жерден рірек барып а аулама болды. Хан аа шыан жер Сейхунны ойпаттау саасы болатын. Дария жазытрымы тасыан кезде осы арадаы ке алапты алып, айтадан есесіне тскен шаында ойдым-ойдым арасулар алдыратын. Тым уашылы жылдары бл араа сонау азырт тауынан жайлауа кшіп келген ауылдар, тартылып алан арасуларды балшытарынан лаш-лаш мекре, лаа балытарды азып алатын.

Ауылдар жайлауа келмеген жылдары бл араны бы мен марал жайлайды. Кл аралары жазы дала, кк шалын. Сейхун жаасы алы амыс, ттас- ан жиде аашы. Бы мен марала бдан арты андай оныс керек?

білайыр осы араа шатырларын тікті де, асына кернейші-дабылшы екі-ш жігіті мен ежелгі серігі Бахтияр-баадурды ертіп жан-жатарын шолып келуге шыты. Астында жол-жнекей ер салынбай, ты, жетекте келген Тарланкк. Ауыздыымен алысады. згелерді де мінгендері осаятай жйріктер. йтсе де оларды аттары амыс латарын иаштап, жіті басанмен де, Тарланкктей емес, ауыздыымен алысып келе жатан жо. Сір, Сейхунны лайлы суы мен шігір араласан срылт бетегелері жер-су талайтын сйгліктерге таа жйлі тимеген трізді.

Хан тобы гімелесе жріп, бір жазы далаа шыты. Кенет Тарланкк осырына, танауы делдиіп, лаын тіге алды. Блар «не болды» деп жан-жатарына арап та лгерген жо, дл алдарынан шаыра мйіздерін араларына слата жатызып, кгал шпті стімен бауырлай шан стар трізді, зын аятарын ксілте жазып, тебіл жнді бір топ арар зуылдай те берді… лкен-кішісі аралас. Шабыстарына кз ілеспейді, наыз бір селдірлей аан саым-сынды, «Блар бізден рікті ме?» деп хан ойланып та лгермеді, кенет арарды соынан шбалана уан бір я асырды крді. амысты жерді наыз ара ылшытары, лынжал арландары. Топтанбай созыла шапанмен аралары жиі кетіп барады. Хан тобы бларды шпті алыдыынан бірден кре алмаан екен, арарларды кшелеп жетуге жаын. Сір, асырлар здеріні ежелгі деттеріне салып, кезектесіп уан болуы керек, арындарына араанда мына ккжалдар ттеден осылан трізді, йтпесе жазы жерді жел ере алмас діретті жйріктері — арарлары блара шадарын да крсетпесе керек-ті.

Хан тобы шыдап тра алмады, елегізген жйріктеріні тізгінін босатып жіберіп, сойылдарын ыайлап, айай сап асырларды соынан тра шапты. Тарланкк зге аттардан бірден суырылып сала берді. Кп кешікпей хан серіктерінен озындай шыып арасын зді. білайыр жас кезінде рыстара тікелей атысып келсе де, алтын таты ызыын крген сайын ажалдан ора тскен. Жиырма бестен асысымен-а хан рыса атысуды ойан. Таласты тадыры шешілетін ан майдана ол зіні батырлары мен скерін айдап салатын. Тек жау жеілген кезде ана жеіс уанышын арсы алуа жрт алдына шыатын. зі тікелей рыса атыспайтындыынан хан кптен бері сойыл, найзаны жмсауды мытан. Біра зін адыан жауды кптігінен сескеніп, Ордада жргенінде наркескенін, ата онанда садаын тастамайтын. Бл екі аруды жмсауда аса шеберленіп алан. сіресе жа тартуа келгенде, жебесін ралайды кзіне дл адайтын мерген. Міне, осы асиеті азір де зіне лкен жрдем берді.

Тобылылы, урайлы, бозаы белден келетін жазы дала… Алдарында кгілдір тоайлы Сейхун дария… Оды-солды амысты шалшы клдер… Аспан айнадай ашы, шаай тс. Алыста, кгілдір белестерді стінде тек буалдыр саым ойнайды. Саым-сынды аып келе жатан арарлар. Олара енді-енді жетеміз деп ауыздарын ырсита ашып, секіре самаан кіле ара ылшы арлан асырлар.

Тарланкк не-міне дегенше асырлар тобына жетіп алды. білайыр енді олармен жанаса шауып келеді. Есіл-дерттері алдарындаы арарлар боп, бден кздері анталап ызып алан асырлар, ы жатарымен жанаса жз адамдай жерде шауып келе жатан салт аттыны аарар емес. Тек ат дбірі лаына аны жеткенде ана соы ккжал білайыр жаа жалт брылды. Біра дл осы стте ат стінен тартып алан хан жебесіні болат шы дл жрек тсынан кеп адалды. асыр ысылай барып, сыл етіп бір бйіріне арай лай кетті. білайыр оан брылып та араан жо, енді екінші асырды тсына жете беріп, оны да омаата латты. Осылай заматта ш асырды слатты. Алдында лі де екі-ш ккжал бар. Біра ханны орамсаында жал- ыз жебе алды. Ол енді соы арара таяу келе жатан, биіктігі тайыншадай, ккжал арланды тсірмек болды. Бойы бусанып, ызып алан Тарланкк ой- астай таяй бергенде, зегісіне шіреніп, ерінен ктеріле тсіп, кейін арай сл исая, «и, ст!» деп айы садаын тартып алды. кпе тсынан жарым арыс кірген жебе з айратын крсетті, асыр ышынып бір секірді де, домалап-домалап барып слап тсті. Алдыысыны алай лаанын крген соы екеуі ы жатарында кенет пайда болан ауіпті салт аттыны аарып, жалт брылып желге арай салды. білайыр олара брылан жо, шаыра мйіз ар- арларды е болмаса біреуін алып алайын деп, ат арынын бседетпей садаын иыына іліп жіберіп, беліндегі жарты лаш кк рыш алдаспанын суы- рып алды. Біра дл осы кезде жануарлар жбын жазбаан алпында жардай болып ттасып тран амысты жапыра иратып арасына кіріп жо болды. Хан амысты жанай шауып, Тарланкгін зер дегенде барып тотатты. Біра дл осы стте Тарланкк рейлене шыырып жіберіп, ккке шапшиды. Атыны стінен жерге лай жаздап, жалына жабыса алан білайырды кргені арсы алдында, он бес адамдай жерде, ан-жоса етіп кл-таланын шыаран быны етіні жанында зіне арай шге тсіп жатан есік пен трдей тарыл жнді жолбарыс болды. Кзі тасырайып, мрты жыбырлап, шабар алдындаы детіне салып, зын йрыымен жерді бладата рады. Тарланкк арындап кеп, алдыы аяын жерге тигізе бергенде, жолбарыс та атылды. білайырды бар олынан келгені жалааш алдаспанымен басын орай берді. Біра аппа лпе бауырын жаза атылан жолбарыс білайыра анжар тістерін сала алмады, кенет грс етіп жерге лады. Кзін ашып алан ханны кргені, баанаы ккжал асырды кпесіне зі адаан жа оындай алып жолбарысты дл жрек тсынан кірген сада жебесі болды. Жолбарысты р дір-дір етіп озала алмай жатанына араанда жебе ар жаынан бір-а шыан трізді. Бны сада оыны бер жаында шошайан екі арыстай сабы крсетіп тр. Алып жолбарысты жалыз опен жайрату шін алып кш керек. Бл кімні олынан келеді?