Заговоренный меч (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Ал Аса Темір мен Кк Орда хандарыны баса жрта стемдіктерін жргізу рекеттері, здеріне орыныш тудыратын елдерден емес, здері ор- ыта алатын елдерді жаулап алудан басталан. Осы екі жаты орта рбаны е алдымен Дшті ыпша болан. Аса Темір де зіні Алтын Ордаа арсы жорыында, е алдымен жолай азаты алашы ханы Алашаны балалары Ммет пен Сметті лыстарын шапан, здерін лтірген. Бертін келе ыз алып, ыз берісіп кеткен Аса Темір рпатары мен Дшті ыпша ханы білайырды саясаты екеуара бірігіп атар тран Моолстанды шабу болан. асыны досы — о да асы. азаты кп рулары Моол, Жаатай лыстары жаына шыып кеткендіктен, бл рулар білайыр хандыы мен Самарант мірлігіне ас саналатын. Реті келсе оларды ел етіп біріктірмей, баынышты жадайда стау шін, лсін-лсін шабуды саясат еткен.

Осы саясат сіресе соы кезде білайыр мен оны кйеу баласы — Самарантты мірі бусейітті кезінде рши тскен. Бл мезгілде Моолстан мен Дшті ыпшаты ортасындаы бкіл Тркістан лкесі білайырды олында тран. Моолстана жаны ас бусейіт білайырды арасында осы лкені Яссы, Сауран, Сайрам, Сыана секілді мединелеріне ара сйеуге толы ммкіншілік алан-ды. Оны стіне бусейіт Жаатай Ордасыны ішіне

суы олын бтен жолмен де кіргізуді ойлаан. Жныс слтанны фарсы йелінен туан ызы Слтан-Нигар-Бегімді баласы Омар-Шейх мырзаа алып бермек-тін. Мнда таы саясат бар. Исан-Быны орнына зіні туан дасы Жныс слтанды отырызу шін, рине бусейіт скерін аямайды. Жнысты кшеюі жне оны бусейіт жаында болуы — Самарант міріні айбарыны лая тсуіне кп жрдем. Соы кездері бусейітті білайырдан алыстауы Аса Темір рпаы мен Жаатай тымдарыны тізе оса бастауынан шыан. Семіздікті тек ой ктереді. Атасы Аса Темірді ауыр тжіні салмаын рпаы бусейіт ктере алмай жр.

Жо, олай емес. білайыра Самарант мірлігі ла сала берсе, тбі Аса Темір хандыынан дым да алмайды. Бны бусейіт жасы біледі. Осыдан барып ол жанталасады. Уайс ханны баласы Жныспен бірігіп Моолстанды алып, тбі білайыра арсы Темурлан хандыын кшейтпек. Ал зге слтандара не керек? Олар тек «р-рит со, со! р-рит со, со!» білайыр мен бусейіт секілді екі азбан ошар сзіссе екен дейді. Тек сонда ана Моолстанды алып кшеймек тгіл, з хандытарын сатап алулары да бларды екіталай болар еді деп ойлайды мыты біткенні брі-брі.

Моолстан! Бір кезде андай кшті тайпа еді! Батысындаы Тоай-Темір рпаы Астрахань хандарына, кншыысындаы — ытай богдахандарына, солтстігіндегі — Ойрат онтайшыларына, отстігіндегі — Аса Темір мен Сайбанны анды бала мір, слтандарына бой бермей келген. Ал азір ше? азір де жаралы жолбарыстай бір шабатын кші бар. Біра сол кші заа жетер ме? Ай, жетуі екіталай. Оны жаралаан сырты жаулары емес, ішкі жаулары. Жете [38] мен арбанас [39] хандарыны мір-баи бітпес зара таласы. Моолстанды ішінен жегі рттай жеп, лсіретіп келе жатан осы бірікпестік.

38

Ж е т е, я н и ш е т е — арашы деген маынада. Моолдарды шаатайлытар осылай атаан.

39

 а р б а н а с — ыры рудан жаратылан деген маынада, моолдытар шаатайлыты осылай атаан.

Исан-Бы таы ойа шомды.

Мндай жадайда зіні Моолстана хан болуы оайа тсті ме? Екі кз бірін-бірі шымас шін, алла-таала ортасына мрын жаратыпты. Ал бдан отыз жыл брын, бір мы трт жз жиырма сегізінші жылы келері ататы Уайс хан ліп, артында алан аайынды екі жігіт Жныс пен Исан-Бы Моолстан таына таласар кн туа жаздаанында кім араша трды? Ешкім де тран жо. айта аалы-інілі слтандарды шіктірумен болды. сіресе бны брын Уайс хана баынып келген Моол мірлері істеді. Осы мірлерді ар- асында Исан-Бы Жныстан Жаатай хандыын тартып алды. Біра артынан жастыы ма, мастыы ма, хан боланнан кейін зін хан таына жеткізген осы мірлерге иянат істей бастады. Е алдымен бас наип [40] етіп Трфан аласынан шыан Темір деген йырды белгіледі. Бл йыр хана жаа білді де, згелерді аанда анын, соанда слін шыарды. зі арадан туа сіресе Моол мірлеріне жайсыз тиді. арадан наип еткен хан ісіне наразы Моол мірлері, Темірді орлыы бден асан кезде, бір кні тнде жиналып кеп оны басын шауып, бкіл денесін кескілеп лтірді. здері де енді хан арамаынан шыып жан-жаа тарап кетті. Дулат руынан шыан мір Мір Крімберді Моолстан мен Ферана, Андижан шекарасына бекініс салып, маындаы Мауреннахр диандарын шабуа кірісті. оншы руынан шыан Мір Хаберді бек Ыссыкл жаасындаы ой Сойды деген арала бекініс трызып, жздеген арашы жігіттерімен Тркістан мен Сайрамды тонауа аттанды. Моолды Шорас пен Барын руларыны мірлері тбі бір елден шыандары есіне тсіп, Уайс хан мен кесі Исан-Тайшы сан айасан ойраттарды онтайшысы Амансанджи жаына ауып кетті. алушы, Блашы руларыны мірлері білайыр арамаына, Дшті ыпшаа кшті. Ал, моолдарды е негізгі кп руы ошыны бек, мірлері еш жаа кетпегенмен де Моолстанны ке даласында бліншілік йымдастырумен болды. Темір наипты лімінен шошып алан Исан-Быны зі де Алмалытан ашты. Біра бны бір кезде Исан-Быны кесі Уайс ханны кшімен ашарды олына алан Сейтлі мір Іле зеніні жаасындаы Айын деген жерден тауып алып, Асу аласына кеп хан етті. Осы блінуден бастап Моолстан бір хана баынудан алды. Толып жатан мірлер, бектер, хакімдер бір тайпы мемлекетті быт-шыт ып бліп алды. Тек ел шетіне жау келсе ана бас осатын кйге жетті.

40

Е с к і ш а а т а й т і л і — узір деген маынада.

Исан-Бы Асуда бден орныып аланнан кейін, кп ол жинап хаджири есебі бойынша сегіз жз елу бесінші, жаа есеппен бір мы трт жз елу бірінші жылы Ташкент, Яссы, Сайрам шаарларын шапты. Аямай тонап, айтадан Асуа айтты. Алдыы жылы екінші рет Исан-Бы таы Мауреннахр жеріне аттанды. Біра б жолы жауды з жерінде ктіп алан бусейіт жеістік бермеді. Исан-Бы скерін бетпе-бет келіп, рыста тойтарып, Талас зеніні бойындаы Тараз-Жаы аласына дейін уып салды. Исан-Бы дл осы жолы астанасын айтадан Алмалыа кшірді. Ондаысы ытай мен Жоар аупінен мединесі алыстау болсын дегені еді. Сйтіп жргенінде ауіп енді кенет отстік кпе тсынан туды. Сырт естуіне араанда, Мір Крімберді, Мір Хаберді мірлер Жныс слтана барып осылан трізді. Б да Исан-Быны обалжуын кшейте тсті. з жаында табжылмай жиені — Мір Сейтлі мен Мір Мхамед-Шейх мірлер ана алды. ысасын айтанда, Исан-Бы енді з йінде рт шыанын

аны ты. Бл иындытан тылатын андай жол бар? Мединесін айтадан Асуа кшіру керек пе? Одан не табады? Алмалыа жетер Жныс пен бусейіт мырза Асуа жете алмай ма? рине жете алады. Біра Асуда Мір Мхамед-Шейх пен ар жаындаы ашардаы жиені Мір Сейтлі мірлер бар емес пе, Исан-Быны басына шын ауіп туса, бларды ндемей алмайтыны кімге болса да аян. Содан сескеніп Жныс атыны басын кейін тартар? О да ммкін. Біра бір кеден туса да, бір анадан тумаан, зі Жныспен ан майданда бетпе-бет бір кездеспей, кні брын ашаны алай болады? Жныс осы Моолстаннан кеткелі жиырма жылды ішінде Исан-Быа арсы екі рет ол жиып майдана шыан. Біра екеуінде де жеіліп кейін шегінген. Бл жолы да сйтер? й, оан сену иын. Б жолы кш Жныс жаында. Жныс жаында емей немене, оны жатап Дшті ыпшаты айбынды ханы білайырды туан кйеу баласы, Жныса е жаын бел да болып Аса Темірді алтын таындаы бусейіт отыр. Жо, іштей іри бастаан Моолстан оан дл азір арсы тра алмайды. Сонда не істеу керек? лде торауытты онтайшысы Амансанджиды зінен жрдем сраса ма екен?

Исан-Бы екі олын артына стап глі тгілген, тгі екі елі жібек фарсыны ырмызы ызыл кілемін кк шалынды басандай аяымен жайпай аттап, ерсілі-арсылы жре бастады. Оны алма онтайшысынан жрдем срасам айтер еді деген мітіні де сыры бар еді.

Жаатайды бесінші буыны, Мхамедті шбересі Уайс слтан ер жеткен кезде, Моолстан таында кесі Мірлі оыланны інісі Мір Мхамед отыр- ан-ды.

Мір Мхамед хан мен Уайс слтанны арасы те нашар болды. Уайс слтан зі секілді кіле от жрек жігіттерді жинап алып, Моолстанны шетінде, ашарияда біраз уаыт аламанды рып жрді де, Тркістана келген. Бл кезде Тркістанны хакімі Аса Темірді ататы серігіні бірі ыпшатан шыан Сар-Бы мірді баласы, Шайх-Нридин болатын. Ол Мір Мхамед ханмен те араз еді. Шайх-Нридин мір Уайс слтанды шаын жайып арсы алды. зіні ызы Дулет-Слтан-Саынажды осты. Одан Уайсты тышы Жныс слтан туды. Шайх-Нридин мір Уайса скери жрдем беріп, сан мртебелі Мір Мхамед хана арсы салды. Біра андай айас болса да кші мол Мір Мхамед жее берді. Тек осы хан з ажалынан лгеннен кейін барып, Уайс бір мы трт жз жиырма бесінші жылы ана Моолстан таына отырды. Біра оны ханды мірі те аз болды. Моолстан таын бар боланы ш-а жыл биледі. ашар ханы арахан рпаы Сату-Бограны олынан майданда аза тапты. Біра осы аз мірінде Уайс хан кп іс істеді. Е алдымен ол мсылман дініндегі елдермен жауласуды тотатты. Бар кшін ытай мен Ойрат онтайшыларымен креске жмсады. Осы кездегі Ойрат онтайшысы Исан-Тайшымен майданда сан мртебе кездесті. ытай богдаханынан немі скери жрдем алып отыран Исан-Тайшы оан жегізбеді. Бір-екі рет ттын да етті. Біра Шыысханны рпаы деп босатып жібере берді. Уайс слтан е аыры мртебе Трфан аласыны жанындаы рыста таы Исан-Тайшаны олына тсті. Бл жолы торауыт міршісі оны текке босатысы келмеді. «Егер арындасы Матм ханымды маан йелдікке берсе босатам» деді. Амал жо, Матм ханымды Исан-Тайшыа беруге тура келді. Одан ойратты осы кнгі онтайшысы Амансандж туды. асырды блтірігі се келе енесіне шабады. Амансандж Исан-Тайшы секілді ккжалдан туан арлан брі еді. Ол шешесіні а стінен кесіні алтын таын арты крді. Сол таты кшейту жолында «Моолстанды наашы жртым» демеді. Кере арыс аузын аза руларыны анына толтыра рттады. Кршілес Найман, Керей ауылдарына маза беруді ойды. Тек бл руларды ойратты исы ылышынан азаты ара сойылы мен айыспас ерлігі, табан тіреп арсы трар айсарлыы ана тарып жрді.

Исан-Быны Амансанджидан жрдем срасам айтеді дегені — сасан ханны «тбі жиенім ой» деген р далбасасы еді. Біра сасан хана жрдем баса жатан келді.

Хан осылай ерсілі-арсылы алы ойда жргенінде йге бас найыбы йсін астек кірді.

— лы мртебелі тасыр хан, хан кеесі тегіс жиналды.

— Мір Сейтлі мір де келді ме?

— И, тасыр хан, кеше оан ат шаптырылан.

— Мір Мхамед хан ше?

— О да.

Хан среде тран гауар тас орнатылан алтын тжін киді де, олына асыл тастардан безелген кміс асасын стап кеес сарайына арай беттеді. Бас найп астек би мен ауыз йде ктіп тран баса паруалар [41] н-тнсіз соынан ере берді.

41

П а р у а — кне тркі тілі, хан соындаы адамдар.

Хан кеес сарайына кіріп келгенде, йдегі мір, слтан, бек, хакімдер тегіс трегеліп, иіліп слем берді.

— Арсыдар ма, бек-задалар? — деп хан есік алдында сл кідірді.

— Барсыз ба, хан иеміз? — деп йдегілер басын брыныдан да ие тсті.

— п келіпсіздер, асыл бауырлар, — деді хан трдегі з орнына бара жатып, — отырыыздар.

Хан алтын зерлі барытпен безенген кеес сарайыны тргі жаындаы кміс скіге барып отырды. Хан отыраннан кейін, зге жрт та дрежесіне арай орналаса бастады. й іші толан а слделі, кк шапанды, кк слделі, а шапанды софы, хакім, мір, даруалар мен кміс, алтын кіселі, ке оныш етікті, блын тыматы, сусар брікті Дулат, йсін, Жалайыр, Найман билерімен лы толы. Жаатай ордасында Маймене, Майсары дстрі жо. Хан жеке отырады. Одан тмендеу тек бас наип ана орналасады. зге жрт зіні шен-шекпеніне арай орын алады. Алдыы жаында хана жаын, ашар, Асу, Трфан, Жаы секілді лкен мірлікті хакімдері, олардан сл кейініректеу Моолстан хандыыны тірегі йсін, Жалайыр, Дулат, Найман, Керей, алы трізді аза руларыны белгілі ру бастытары, билері, батырлары, блардан со барып, Шола, оран, Жаркент трізді шет алаларды кімдері, діни адамдар, софы, ишан, мриттер…

Исан-Бы бірден сзге кірісті. Ол Моолстанны солтстігінен Ойрат, кншыысынан ытай, отстігінен бусейіт пен Жныс слтанны шабуыла шыпа боп жатанын айта келіп, хан кеесіні шешіміне екі жары ойды.

— Бірінші айтарым, — деді ол, — бкіл Моолстан боп скер жинап жауа арсы шыамыз ба? лде р хакім, р мір з аласын, з лысын орай ма? Осыны шешідер.

Екінші айтарым, азіргі жадайда Моолстан мединесін бекінісі нашар Алмалыа алдырамыз ба, лде жау олы оай жете алмас Асу шаарына айта кшіреміз бе, соны шешідер.