Заговоренный меч (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Біра ызды зі де таямады. Ол Исан-Быны бетіне азапты пішінмен жасана арады. Кзі кзді блыыр кніндей тманды жаса толы.

— апу етііз, хан олы, жолыыздан кездесіп аланыма! — деді ол басын иіп, — бл ара сізді ойнайтын жерііз емес еді…

«Бсе айттым ой, бл періні ызы деп, йтпесе мені хан баласы екенімді айдан біледі? Пісмилла! Пісмилла!..» йтсе де ыза жауап бермеу ммкін емес еді. Егер адам айдалада келе жатып, жол стінде жайнап жатан гауар тасты крсе бір брылмай кете алар ма, ыз да осы ажайып гауар тасты дл зі болатын. Исан-Бы оан тіл атпай ала алмады.

— Таяма! — деді ол даусы дірілдеп. — зі кімсі? Адамсы ба? Жынсы ба?

ыз Исан-Быны шошып аланын енді сезді. Ол мая езу тартты.

— орыпа, адаммын, — деді ол. Сйдеді де ананы анжарынан олын алмай транын аарып, таы да мая езу тартты. — ке кемді лтіріп еді, енді сен мені лтірмексі бе? Жазыым не? — ыз аырын крсінді. — Бл кні жазыа арайтын заман ба? Мейлі лтіргі келсе, лтіре бер…

«Бсе, былтыры дара асылан кпір де осы ыз секілді

кк кз, асары еді ой. Кп болса ызы шыар… Біра лі сенбей тран Исан-Бы:

— Расымен адамсы ба? — деді лі де анжарынан олын алмай. — Онда «оллаги, биллаги, Мхаммедті мбетімін, жалан айтсам дайтаала крі со- сын» деші.

ыз сл жымиды.

— Рас айтам, адам баласымын. Егер тірік айтсам дайтаала крі сосын. Ал Мхаммед пайамбарды мбетімін дей алмаймын, мен насрани дініні мбетімін.

— Ол не? Кпірсі бе?

— Сендерше кпір… Біздерше е ділетті дінні лымыз…

«Жын-пері болмааныа мы да бір шкір. Ал кпірлігіді тастап, мсылман дініне ауысуы таа иын болмас… Оны соынан крерміз…»

Исан-Бы ыз сзіне сенді. Сенбеске амалы жо еді. йткені ызды кпірлік кнсын слулыы жеіп кеткен. Оны жын-пері еместігін біліп уанан бала жігіт дл азір зін осы кпір ызы шін доза отына кюге дайын трізді сезінді. Исан-Бы тек бар боланы пісмилла, пісмилла деп ыза таяй берді…

ыз шынында да былтыры дара асылан шалды ызы болып шыты. кесі лген кезде Мхаммед пайамбарды дінін тастап, Иса пайамбарды дініне кшкен бір йыр дианы бны йіне жасырып тірі алып алыпты. азір сол йыр йінде трады екен. Флоренцияа баратын керуенді ктіп жрген крінеді. кесіні зиратына гл оюа келгенінде Исан-Быа кездесіп алыпты.

Екі жас бірін-бірі, шу деп кездескенінен натты. Балалы млдір сезім бірте-бірте лаулаан жалындай, жректерін балытан алашы махаббата айналды. Бірін-бірі кре алмаса тра алмайтындай кйге жетті. Біра кішкентайынан кндес скен туан аасы Жныс, інісіні ойынды тастап, тез згерген мінезінен сезіктеніп, адып жріп бларды пиясын ашты. Ашып та оймады, кесіне барып: «Бала кпірді ызын алайын деп жр» деп шаыстырды. зі лсе таына ыпша йелінен туан лкен баласы Жныстан грі, шешесі Моол хандарыны ызы, Исан-Быны отыратынын тілейтін Уайс хан шошып кетті. «Егер Исан-Бы кпірден атын алар болса, тбі насрани дініне бір бйіріні тартпасын кім біледі? Мсылман дініндегі адамдара да иянат етуі ммкін ой. Жаатай [36] таыны руы да осындайдан басталуы ытимал. йел жрген жерде — ашан да болса ауіп жреді. Шыыс бабамызды тртінші лы Тлені ш баласы бірдей — ытайды басаран былай, Иран мен Египетті алан лау, аырында арарымдаы лкен Орданы ханы Мке — Арын руынан йел аланынан не шыты? Кп істерді жасырын осы йелдері басарды. былай Арын ызы Жауар ханымны айтанын екі етпеді, тіпті ытай мемлекетіні кп істеріне де Арындар атынасты. лау Арын йеліні айт- анын орындап, арамаындаы бкіл ара теіз маындаы елге бас баса етіп Арн батырды отырызды. Ал сол Арн баса бір кездегі Жаатай лысына Жетісу арылы жргізілген Батыс пен Шыысты лы жолын зінше брма болды. ара теіз бен Азов теізіні жаасындаы алаларды Кншыыса баратын сауда керуендерін ол енді Дшті ыпша жерін а жарып, Арал теіз даласы арылы ткізуге кірісті. Жолды блай згеруі Шыыс пен Батысты керуен сарайы боп тран Алмалыа анша зиян келтірді. Ал, Мке хан зі арарымда отырса да, ытай мен йыр ызына йленді. Аылгйлеріні кбін ытай, йырлардан алды. Осыны брі лы Шыысхан рпатарыны з тілін, з хандыын жоалтуа аз себеп болан жо. Жо, жо аыма баланы сйері — з тілегіндегі атын болмаса, оны зияны аз тимейді. Сондытан да Исан-Бы жасы крген насрани ызы тірі алуа тиісті емес. Ол луі керек».

36

Жаатайды азатар Шаатай деп те атайды.

Хан удесінде тран. Жазыы жо, уылжыан жас слуды Орданы екі нкері Исан-Быны кз алдында бауыздаан. Бл оиа Исан-Быны жрегіне бітпес жара салан. Ол зіні сйген адамыны кз алдында алай ажал тапанын кргеннен кейін, жас жаны енді аяушылыты млдем мытып, тірі пендеге раымсыз, тасбауыр болып алан. Соынан алашы махаббатыны шін талай ас-жауынан айтаран. Осы шті е алашы рбаны кесі бір, шешесі баса, зіні аасы Жныс еді. Исан-Бы лгі оиадан жеті жыл кейін кесі Уайсты орнына Моолстан таына отыран кні, аасы Жнысты стауа мір берді. Ондаы ойы тек «тбі осы менімен хандыа таласады» деген ауіп ана емес, баяы кпір ыздан айыртан шін алуы да еді. «Таста тамыр, ханда бауыр жо» деген міне, осылай келетін. Біра Жныс ола тспей ашып кетеді.

Исан-Бы зі хан боланнан кейін, осы кпір ызды лген жеріне лпытас орнатызып, ескерткіш ойдыран. лдеалай айырса, не жол таба алмай иналса, хан немі осы араа келетін. Сйген адамыны сол кнгі кз алдында бауыздалан суретін елестетіп, сйтіп босай бастаан кілін айтадан атуландыратын. Хан жолыны мейрімсіз жол екенін есіне тсіріп, толуын тотататын.

Соы кезде Моолстан шекараларыны тыныштыы тым бзыла бастаан-ды. Осыдан бір апта брын жеткен хабара араанда, ашар, лжа алаларына ытайды кп скері шабуыл жасама трізді. йсін Аралы батырды жіберген шапыншысыны жеткізуі бойынша, шабуыла шыпа ытай скері тым кп крінеді. Егер хан таынан жрдем келмесе, ашар, ырыз сыпайлары за рыса ттеп бере алмайды депті жиені, ашар ханы Сетлі. Сондай-а

ара Ертіс бойындаы Найман, Керейлерден де ары жатарындаы ойраттар аза жеріне аттанба болып жатыр деген хабар жеткен. Ойраттар жеіл жау емес, оны стіне олтыына су бркіп, оларды тыртып отыран таы да сол ытай богдахандары. ытай ытай болалы, осыдан мы жарым жыл брын ткен ошан патшалыы кезінде де Орта Азияа, ала берді осы кнгі Моолстан жеріне кз тігумен келген. Біра осы кнгі Орта Азия, Ауанстан, Кншыыс Дшті ыпша жне Иранны шыыс жаын жайлаан Жзші, йсін, Са, ыпша, Басмалы, йыр трізді кшпелі елдерді бірігуінен, соынан нді, Ауан, Иран халытарыны бас осуынан туан лы ауым ытайды ыпалына тспек тгіл, з ыпалын жргізген. Будда діні осы жердегі ошан патшалыынан ытай, Жапон, Кореяа тараан. Біра мырсадай аптап скен ытай халы сол кезді зінде-а з жеріне сыймай бара жатан со, богдахандары кне ытай абырасынан шыып, лсін-лсін жан-жатаы елге ауыз сала берген. сіресе, оларды кздегені Ккше теізге дейін осы кнгі Жетісу болан. Жерін ораан йсін, Дулат, Жалайыр, Басмалы, [37] йыр жрты мен ытай богдахандары арасында сан трлі рыс, ан тгіс айастар ткен ара Ертіс, лжа, ашар бойларында ытай скері талай жеілген… Демек, бдан олар саба алмаан, арапайым халыны лімін шыбын лімі рлы крмейтін ытай богдахандары кей кезде з шекарасынан тіп, Ккше теізге дейін жеткен. Біра айбынды, Са, ыпша атты скерлері оларды здеріні «ытай абырасына» айта уып тыан. Соан арамай міне, таы Моолстан жеріне шабуыл жасама. рине ытай шабуылы йреншікті ауру. Ол басынан рылып, тая жеп, бден ккі болан жылы трізді, анша кптігін мес ттып, оан-лоы крсеткенмен де, Жоар апасынан бері туге батылы бармайды. Жоар апасына келіп, шлдірлеп азан-азан болып жатандарында, бер жаынан біз де жетеміз… Кіле атты аза, сойыла арсы келе алмайтын ше жаяу ытай скерін айтадан з жеріне уып тыады. Бл олара да, бізге де йреншікті дет. Сондытан да блен асырдан бері ытай богдахандары бізді жерімізге е болмаса бір аласын трыза алмай келе жатан жо па? рине бны брі кші жетпегендіктен. йтпесе азаты аяйын деп отыран ытай богдахандары жо. асыра бата алмаан бралы, реген, сабала майлыаятар трізді, р байбаламымен орытпа. «лжа, ашара аттанамыз деп кні брын дабыл аып мазаны алма…»

37

Б а с м а л ы — кейде Басым елі деп аталады.

«Расымен б жолы да олардікі р байбалам ба? Жо, б жолы р ор- ыту емес трізді… Моолстанны бір кшсіз, амсыз кезін дл басып отыр. Моолстанны шыыс жаын билейтін Моол хандары мен солтстік жаын бас- аратын Жаатай рпатарыны арасындаы зара алауыздыты аса бір атты шиеленіскен уаытында бас салма. Ел басаратын хандар арасында бірлік жо кезде, сырттаы жау деттегісінен анарлым ауіпті…»

йтсе де Исан-Быны тын ашырып тран бл жйт емес. Баса.

Аса Темір рпаы мен Жаатай лысыны хандары бабалары лгеннен бері жан аяспас ас. Бл асты сіресе Самарант таына бусейіт отыраннан кейін кшейе тскен. Кк Орда ханыны жрдемімен таа отыранын бусейіт тез мытан. Енді ол зін-зі бір лы сайыпыран патша санап, жан-жаына алабртып арай бастаан. Моолстан жеріне де кз жіберіп, бір-екі рет Тркістан лкесіні отстік жаына да бас сып крген, біра соыс ісіне шебер, Уайс пен Исан-Бы хан оны дегеніне бола оймаан. Бл жадай Самарант міршісін Жаатай рпаына тіпті шіктіре тскен.

Жаатай, Моол хандарымен кресетін бтен жолын таба алмаан бусейіт, аырында Уайс хан балаларын бірін-біріне айдап салма болан. Ол Иранда жрген Жныс слтанды шаыран. Кеше осы бусейіт Ордасынан Исан-Быа жасырын кісі келген. Осы пия адамны айтуына араанда, бусейіт Жныс слтана кп ол беріпті-міс. Жныс слтан кп кешікпей Яссы, Сауран, Сыана алаларынан бері арай Шу, Талас зендерін уалай отырып. Алмалыа аттанбашы-мыс.

Жайшылыта «ел шетіне жау тигелі жатыр» дейтін хабарлардан айылын да жимайтын Исан-Бы б жолы шошып алан. йтпеске амалы жо. Еліне сырттан келер жауды аупі бір блек те, з ішінен шыан жауды аупі басаша. Сырттан келер жауа жртыды арсы оюа, ран сап халыды біріктіруге болады. Ал з ішінен шыан жау, ол халыны жауы емес, таыны жауы. Мндайда «отаным, елім!» деп ран салу да иын. Жныс слтанны бусейіт скерімен Исан-Быа арсы шыуы, кесіні таы шін кресуі Жаатай рпатарын екіге блу еді. Ал жаланда йінен рт шыаннан асар жаманды жо. рт шыатыны таы белгілі.

Исан-Быны мазасын алан осы ойлар еді. Ол бгін мсаатты шінші аударылуына хан кеесін шаыран. Сол хан кеесі жиналанша жанын ояра жер таппады. Нкерлерін ертіп кне Алмалыа барды. Алтын Емелден келінген м алтынды уыстап біраз отырды. Біра кіл тманы бірде-бір селт етпеген. Тнан желімдей жан сезіміне жабысып алып тран да ойан. Жайшылыта алтын крсе рааттанып алатын кілі б жолы Исан-Быны шошыта берген. Бдан з басына тнген атерді аншалы ауіпті екенін тсінген.

Бату рпатары Алтын Орда таынан айырыланнан бері аза рулары Жаатай хандарына досты ілтифат крсетіп баан. Бл екі жадайдан туан. Бірі Жаатай, Моол хандарына азаты йсін, Жалайыр, Найман, Керей, алы секілді басты руларымен тізе осып немі ытай, Ойрат секілді кршілерін тонауды масат еткен сырт жаумен кбірек алысуа тура келген. Бл аза пен Жаатай, Моол хандарыны бір ойдан шыуына себеп болан. Екіншісі — Жаатай, Моол хандары да аза рулары трізді кбінесе кшпелі мір срген. Мал амы кейде жер амына айналып, амалсыз бірлесулеріне мжбр еткен.