Заговоренный меч (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

дейі осы мезетті адып трандай Жнібек Ферана ірінде жатан Ж- нысты ш мы жылысын айдап келуге бір топ жігіттерімен ортаншы баласы асымды аттандырды.

асым тайлы-таяына дейін алдырмай Ферана ірінде жайылып жатан Жнысты жылысын тегіс айдап кетеді. Бкіл ауылдан жылыны уып барып алып алар жан шыпады. Сонда ата он бес жасар ерке-шора Нигер-Слтан-Бегімні зі мінеді. Бар жылысынан айырылса кесіні таыр кедей болып алатынын білетін саналы ыз, туекел деп еркекше киініп, олына найза алып шапыншыларды уып береді. Жылы Талас зеніне таяан жерде, Нигер-Слтан-Бегім ораыта асымны алдынан шыады. Жылыны айдап келе жатан ол, алдарынан шыан найза стаан жалыз жігітті кріп, садапен тартып алып жайратып кетуді орнына, оны стап алып маза еткілері келеді. Жаындай келіп олар жігіт дегендері еркекше киінген ыз екенін аарды. Жау жылысын алып, кілдері судай

тасыан кіле жас ыршындар енді «жігіттері тыылып алып, ыздарын жауа аттандыратын бл неткен батыр ауыл?» деп клкі етеді. Сонда асым слтан ызды сыатай бір ауыз ле айтады:

Мен срасам жніді сен айтарсы,

Жн айтпаса ізімен тез айтарсы.

ай айырды йірінен ашып шыан, Мен крмеген бл манан ай байталсы?

дейді.

Сонда ыз:

Сз трынан, слтаным, алдым біліп, Жан екенсі йренген байтал мініп.

лынымын Жнысты, ім тгіл.

Тсіме де крмеген айыр кіріп.

Туандарым кезінде Бар кеткен.

Жай оындай жар етті тскен кктен.

Еркегі жо ауылды шабатын.

Ксібі бе, слтаным, дет еткен?

Сол жылымны соынан келдім іздеп,

ке шін бар орлыа ызы тзбек.

Табалатпай асына малын айтар.

з басымды кетсе де келемеждеп…

дейді.

Сонда асым слтан айдап келе жатан жылысын тотатып, су жаасына жібек шатыр тігіп, Нигер-Слтан-Бегімді ктеріп аттан тсіріп, аппа айлы тнде а шатыра кіргізді. Аппа айлы тнде а шатыра тселген а кигізді стінде лі жан сипап крмеген ызды а тсінен асым слтан тоят алды. Таерте ел басаратын адам мал санын емес, ел санын арман етеді. «Ел ссе ер седі. Ер ссе шер шеді», деген ке сзін сиет ттан ер кіл батыр жігіт ызды ш мы жылысын айтарып берді. Бдан зіні даы сетініне слтан кмнданбайды. асымны ылыына риза болан Нигер-Слтан-Бегім ат стінде трып, жарылан жмырта трізді ны тсіп кететінін айтып, тндегі болан оианы матан етіп бтенге жарияламауын тінді.

асым: «Б жаланда, амал жо, кп нрсені пия стауа тура келеді» деп ызды тінішін орындауа удесін берді.

Осылай асым слтан, олжадан аылан серіктерін ертіп еліне беттеді. Не ыз жо, не олжа мал жо, іштей кйінген жігіттер асыма кпелерін айта алмай, алжы-зіл ле шыарады.

Шапа тас о да млік от жаана,

оймен те отыр ешкі мал баана.

Тледі ш мы жылы алай ана.

асеке ыз ойнына бір жатана?

Дние алдап кетер ызыл тлкі

ызыы бл жаланны ойын-клкі.

йтсе де сол ыздікі алтын ба екен, Тлейтін бір тніне ш мы жылы?

Бір у жігіт ат шалдырып отырандарында осы леді слтана айтып береді. асым кледі де ояды. Біра жолай ажайып ерлік крсетіп, аратау жайлауында жатан Мхамед-Слтан-Мазитті бір топ жылысын шауып алады. Жігіттеріне лестіреді. Нигер слумен болан оианы айтпауларын срайды. Жігіттер уде береді. Біра зіл сз ола трмайтын сынап ой, бертінде лгі ле жрт арасына тарап кетеді.

Жыл те, Жныс ызын бусейіт мырзаны баласы Андижанны міршісі Шайх-Омара берді. білайыр рсатымен Мауреннахра тркіндеп келген Рабиу-Слтан-Бегім, Шайх-Омар сыраттанып алан со, Нигер-Слтан-Бегімді алып кетуге бір топ нкерімен Яссыа зі керуен салды. Бл жайды естіген Жнібек асымны ш мы жылыдан алай айырылып аланынан хабардар бола трса да, баласын таы шаырады. «Нигер-Слтан-Бегімді алай босатып жібересі, онда мені шаруам жо, біра кшін адып трып білайырды ерке бйбішесі Рабиу-Слтан-Бегімді стап алып келесі» деді. Б да жау жаын матуды бір жолы еді.

асым жігіттерімен жолда адып жатанында бдірашит слтанны да Нигер-Слтан-Бегім кшін здеріндей ктуде екенін естіді. Жаатай рпаымен дос боланмен де, Жныс ызы мен кзі крген, олынан жас кезінде сан мртебе дм татан Рабиу-Слтан-Бегімді олара имады. Аналар кшке шапан кезде арсы шыуа тура келді. Бір абырой болан жері, бл айаста бдірашитті зі атынаспады. Ол тек жігіттерін жіберген боп шыты. Жаатайды бейбаста, нпсімар арашыларынан аман алып алып, таы да зі Нигер-Слтан-Бегімні шаында бір кн тнеп, ертеіне ос слуды елдеріне оя берді. Жау олжасынан таран асым слтанды Рабиу-Слтан-Бегім ле-лгенше сыйлап тті. Екі жаты бір-бірімен татуласуына да сан мртебе ызу кірісті. Біра ел намысына айналан жанжалды басу оны олынан келмеді. йтсе де асым алдында борышты болып алмады. Бертін келе Мхамед-Шайбани бден кшейіп, Яссы міршісі — баласы Сйіншік аннен-аперсіз кйдегі асым ханны скерін тнде басып алма болып

дайындалып жатанда, ар- наулы кісі жіберіп, асымды бір ажалдан тарды. Сйтіп зіне істелген жасылыты атады. Ал, Нигер-Слтан-Бегім болса асым ханды он жыл асап ктті. Он жылдан кейін барып е алашы а тсінен тоят алан ыран бркітті шаына айта кірді.

Бос ол айтан себебін сраан кесіне слтан: «Итаятаы жуындыдан бралы тбетті уып жіберіп зі жалай бастаан арлан тазыдай, біреуді бауыр баспа аруын бдірашит слтаннан тартып алып зім иемденгім келмеді» деді.

— Ал, Рабиу-Слтан-Бегімді неге босатты? — деді Жнібек.

— лыбек мырзаны аруаын сыйладым.

«Тсіп алан мзалимны [44] биігі жаман. Тоят ала алмай алан йелді кйігі жаман» деп арайтын сораы заманны Жнібек те бас иген перзенті. Біра баласыны жауабы миына она кетті.

44

М з а л и м — кне тркі тілі, ызмет дрежесі деген маынада.

— Дрыс еткен екенсі, адам артая бастаанда жауымнан кегім айтпай алады-ау деп кп ойлайды екен. Менікі де сол болар… — дей салды. Сйтті де асыма таы арады. — Кзім тірісінде мір деген ткелді ыл кпірдей сынынан те бер… Істеп жргендері теріс болса да зі пішіп, зі сккені найды… Оасы жо, с ша тзеледі.

— с дрыс анаттана алса, тзу ша алады.

— Дрыс айтасы, — Жнібек баласына таы тесіле арады да ойды.

Осылай талас-тартыста таы трт жыл тті. аза елі Шу, Сарысу бойын бден мекен етіп алды. деттегідей жрт жайлауа кшкелі жатанда, бір кні Жнібек асымды таы шаырды.

— Ммкін Мхамед-кім эль Таразиды тойына Брынды аамен сен барарсы? — деді ол.

— Барсам барайын.

Мхамед-кім эль Тарази Жаы шаарында тратын аты-шулы саудагер. Тбі араб. Бір шеті нді, ытай, Монолия, Тибет, екінші шеті Византия, Тркия, Мскеу, Киевке дейін жздеген тйемен жылда екі-ш рет керуен жргізетін, ытай жібегі, манат, шаиы, нді шайы, жемісі, Киев кендірі, ызыл бидайы, Дшті ыпша малы, тері-терсек, жн-жрасы, Стамбулды олнершілері істеген білезік, жзік, кміс ыдыс, алтын жалатан ман, зер жргізген жайнамазына дейін сатып, сауда арылы кншыыс пен кнбатысты байланыстырып тратын. р ханны зіне баынатын хандыы болса, бны сол хандытарды да зіне баындырар байлыы бар адам. Жеке сауда патшалыы бар. Алтын ашаны сандытап жинаан саудагер, білайыр ханнан кезінде ишік-ата атаын алан. Осы мал-млкі быыан байды бар тілегі жалыз ана бала болатын. Біра жаратылыс осыншама байлыты мрагерсіз алдырайын дегендей, оан бала бермей ойды. Сйтіп жргенінде отызыншы йелі былтыр екі абат болып, биыл бір л тапан. Жиырма тоыз йеліні аанаын ары ете алмаан саудагер, отызыншысына келгенде ры берер уатты айдан тапанын кім білсін, йтеуір айы тс, саулы йры жас тоалынан аппа сазандай л крген. Кейбіреулерді «япырмай, Мхамед-кім эль Таразиды мына баласы інісі Махмуд-Раым эль Таразидан алай аумаан. Туан кесі зі болса мндай сас тумас» деген ккіл сзіне арамай, Мхамед-кім эль Тарази бкіл Тибет, орасан, Мауреннахр, Дшті ыпша, ырым, азан жерлеріне жар салып, лан-асыр той істемек болан. Мндаысы оны ататы саудагер Кк Орда ишік-атасы — Мхамед-кім эль Таразиды мрагері бар екен деп жер-жиана дріптеп, айды аспана шыаран той жасау. Тойа жлде етіп, Стамбулда сом алтыннан йылан ш алтын с белгіледі. райсысы сегіз батпаннан. Жлде тиген адам егер бл алтын сты алысы келмесе, баасы содан арты емес, тілеген затын беремін деп жариялады. Жлде беретін шарты да таажайып. Бірінші жлде — кімде-кім жаяу жарыста он фарсат жерден озып келсе, соан беріледі деді. Мнысы жианкез саудагерді рум халынан алан негесі. Екінші жлде — кімде-кімні тйесі жиырма фарсат жерден озып келсе соан беріледі деді… Мнысы сонау Мысыр арабтарынан алан лгісі. шінші жлдені — кімде-кімні аты отыз фарсат жерден озып келсе, сол алады деді. Бл Дшті ыпшаты ежелден келе жатан кне салты.

Жнібек слтанны айтып отыраны осы той еді.

— Барар болса, жаяу жарыс слтандара лайысыз, ат жарысы мен тйе жарысына дайындалу жн, — деді Жнібек, — ырым менен орасаннан да кісілер келуі ажап емес.

Жнібекті айтаны о келді. Той болар кні бір шеті орасаннан, екінші шеті ырымнан адірлі онатар, бл жаланны тетігін олына стап тран сан алуан саудагерлер жиналды. Талас зеніні жаасында тігілген жз а боз й кісіге лы толды.

Жаяу бйгеден Египеттен ашып келген алым, жараан арыма аттай сидиан зын бойлы, кйген кірпіштей ара ошыл отыз бес жасар араб жігіті эль Млік ибн Зархум келді.