Заговоренный меч (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Ал бл кезде Исан-Бы мединесін айтадан Асуа кшірген. «Сырты жауынан азатар орайды, ал оларды кші жетпей алса, з алаларыды, лыстарыды здері орадар» деп хан кеесін млдем таратан. Осылай мірлеріні ойынан шыанына ол те уанышты еді. йткені айтандарын істеп отыран хана енді ешайсысы арсы блік шыармайды деп ойлаан. ой да аман, асыр да то. Біра Исан-Бы з олымен зі Моолстанны болаша крін азып ойанын білмеді. Моолстан мірлеріні з лыстарын жеке-жеке орауы, ал аза руларыны бірігіп сырты жауларына арсы шыуы, бл елді мемлекет болуыны алашы адымдарына айналатынын ол ойламады. Исан-Бы таы екінші жадайды аармады. Ол мединесін Асуа кшіргенде енді білайыр, бусейіт, Жнысты шабуылынан біржолата тылдым, олар маан ылышын ала мтылса, жолында найзасын тсеп тран аза елі бар деп сенген. Жо жерден Тркістанны кнбатыс кнгей жаынан пайда болан жауынгер аза руларынан расында да бусейіт пен Жныс атты сескеніп алан. Енді бл елдерді басып Моолстана те алмайтындарын бірден ан. Сондытан олар Исан-Быа тікелей

апаратын жол іздеген. Желісі алыс, иын да болса сол жолды тапан. Жныс пен Омар-Шейх слтан Тркістан лкесіні кншыыс жаымен майтты, шлді, кісі тгіл керуен жрмеген, тек сініш сы [45] ана шып тетін сахараларды басып отырып, Іле зеніне шыан. Сол Іле зеніні бойымен Алтын Емел тауларын бктерлей отырып, Жаркент аласына жеткен. Ал Жаркенттен тте жолмен Асуа рі дегенде ш кнде барады. Жауыны Жаркентке келіп аланын Исан-Бы білген де жо. Ол кенет тсек тартып ауырып алып, дние оан енді айта оралмас тске айналан. Тілі крмеліп бар лем су араы бола бастаан. Тек кз алдына жары суле болып, баяы бір су перісі трізді, кпір ыз елестей берген. Отыз жылдай екеуін блген арасындаы там мірден енді тылып, жаныа барам деп кпір ыза тсегінен лсін-лсін олын жая мтылып, тек аузына «Федосья» деген соны ана аты тсе берген. Тілі крмеліп, р ерні ана жыбырлап жатан ханны асында отыран наип, муфти, ишан, ожа-молдалар, хан даусын естімесе де кімні атын атап жатанын тсініп іштерінен «астапыралла, астапыралла, хан иемізді «кнсынан аула ет» деп дайтаалаа жалбарынумен болан.

45

С і н і ш с ы — шл сы.

Алтын таа отырып ел билегелі крінген мірден, хан, слтаннан ауіптеніп са тартан Исан-Быны крі жрегі, ас жауы Жнысты келіп жетуіне шыдай алмады. Бір кндерде бкіл Моолстана ожа болан Исан-Бы, тсегіне лаанына бір апта ткен шата жеті атыны мен он бес л-ызыны біреуіні де атын атай алмай, тек «Федосья» деп ерні жыбырлап дние салды.

Асуды шабуа Жаркентте дайындалып жатан Жныс слтан бл хабарды естісімен кейін шегінуге бел буды. Кйеу баласы Омар-Шейх мырзаны «келіп алды ой, азір олар рыса дайын емес, хан таын алуыыза бдан арты мезгіл болмайды, шабайы» дегеніне кнбеді. Ханы ліп, аралы болып жатан елді шапса, тбі бар халы арыс айтып, хан сайламай оюынан орыты. мір бойы арман еткен таын енді бтен жолмен алу керек екенін ты. Ол атыны басын кейін брды. Демек, бнысы дрыс болды. Моол, Жаатай мірлеріні шешуімен Исан-Быны ыры тпей, Жныс слтан Моолстан ханы таына отырды.

Бкіл Нарын, ашар, мнат, астек, Сары йыр маындаы йсін, Жалайыр, йыр, Албан елдерінен зіні бес жз атты скеріне бес мы салт атты сойылгерлерін осып, ытайды алы жаяу скерімен ан майданда ш мртебе кездесіп, аырында здеріні шыан жері — «ытай абырасынан» рі асыра уып тастап, Шу бойынан дік Моолстан шекарасына екі рет барып айтты. Сондай-а Ойрат онтайшысы Амансанджиа «байа, бл араны Керей, Найманыны оранышы бар» деп ыай мен сыайдан рылан бес мы скерімен ыр крсетіп еріксіз бітімге кндіріп, амбар батыр да Ойрат жерінде екі рет болан. Осындай жадайда тек білайыр жаына сескене араан Жнібек пен Керей, аза хандыыны туын ктеріп, енді еркін имылдай бас- тады.

ІІ

Сырдарияны орта шенінде сол жаасындаы тар алап пен о жаасындаы ркештене созылан арт аратауды, отстік-кншыысындаы Бадам, Шыршы зендерімен шектесіп жатан срылт лкені кне заманнан Тркістан деп атаан. Бір жаында Моолстан, екінші тсында Мауреннахр, сыртында Дшті ыпша жері. Кейде арпаан, ия, ау шпті, кейде тек саран ана скен майт, ал, кейде тіпті аппа сор, таыр дала болып келетін осы лкені басар, [46] араан, тобылы жапан ат таасындай иіріле созылып жатан ылыш тасты нра, ыз емшекті адыр, тбе, шы-иыры жо белестер тілгілеп ткен. Бл белестер негізінде Тарбаатай, Тянь-Шань, Памир, Алтай, Копет-Даг, Гиндукуш тауларынан басталды.

46

Б а с а р — кне тркі тілі, тау жуасы.

Осы мды, майтты, ылыш тасты, ткті аба жартасты, ия шпті, бозады далада кне заманнан, тіпті Шыысхан шабуылынан брын кп жылдан бері келе жатан Сыана, Сауран, Отырар, Яссы, Сайрам, Ар атты кне шаарлар бар. Бл мединелерді асына бірнеше уа алалар салынан. Мысалы Яссы шаарыны асына Мысырдан келген ожалар туан елдеріні лгісімен Суна, Жйнек, аза жерінде алашы орасын орытылан, тай еті тгелімен сыятын ыры лаы бар ататы Мысазан йылан, дін кіндігі арна трызылан. Сондай-а Созаты жанында Шола, Саудакент, Сткент, Едіге мен Жиренше шешен туан мкент дихтары орын алан. Бл алалар шеті сонау Еділ, Жайы, ара теіз, Орал тауларына дейін созылан атам заманнан Дшті ыпша деп атаан алып аза даласыны мдениет, ылым, дін ошаы жне сауда-сатты кіндіктері болан.

Тркістан мен Дшті ыпша даласыны тйіскен алабын бауырлай, Мойынмны кншыыс жаын орап, басын Тянь-Шань тауыны

шаындаы Ыстыкл мен Со клден алан, мы шаырымдай майт шлді, таырлы, биік жартасты сайларды кктей тіп, азаты ататы арналарыны бірі — Шу зені аады. Отстіктен келетін е алашы тарматары Теріскей Алатау- ды отстік жатаы мзды ойнауынан шыатын араожыр мен Тлін деген аысы атты кішкентай тау зендері. Бл екі зен Долан асуынан аса Берік, Нарын ойпатыны жоары жаынан ятын. Отты арнасымен осылып, мыл- ау з, пыша кесті биік шыдарды а жарып, Жуанары деген атпенен Теріскей Алатаудан тіп, солтстікке арай айбарлана грілдеп бет алады. Жуанары тсы бір ажап жер, арасы тар, кгірт биік жартастар. Ортасында а кбік атан, азандай-азандай тастарды тйіршіктей домалатан арыраан долы зен. Суы, ызарлы слулыымен тек ертегілерде ана кездесетіндей адам баласын та алдырарлы бір ажайып сурет. Осы жал-жал здар арасынан солтстік-кншыыса арай беттеген ошар деген зенді осып, Шу Ыстыкл мен Ктемалды зені арылы лайып, етегін жая Кнгей Алатауды ойнауынан брырай тіп, солтстік-кнбатыса брылады. Бдан кейін Шу Алатауды бктерлей отырып, ырыз жерін баса жолай лкен Кебін, Кіші Кебін секілді бірнеше зендерді зіне оса, аырында Мойынмны кншыыс жаынан барып шыады. Шу ма жетісімен кнбатыса арай брылады. Енді брыныдай емес, аысы саябырлана тседі. Блшектене бастайды. Жаасын алы амыс басып, кей жері сора айналады.

Аырында Сейхун дариядан бір кш жерде тратын Саумалклге барып яды. Бл клді кнбатыс жаында бірімен-бірі са зендер арылы жаласып жатан бірнеше суы ащылы, тщылы клдер бар. Соларды е лкені Телікл. Теліклге аза даласын аралай кеп Сарысу яды. Кей арсыз жылдары Сарысу Теліклге жете алмай, орта жолда ызылжыыл маайына барып ма сііп жо болады.

Шу зеніні Мойынмды кмкере кнбатыса брылатын саасынан ауыл бес кн кшерлік жерде Ккше теіз — Балаш клі бар. Телікл айналасы желген ата бір кндік жер болса, Ккше теіз аумаын, шан с екі-ш рет онбай айналып шыа алмайды. шы-иыры жо дала… Балаш кліне лкен бес зен яды: Іле, Лепсі, Асу, аратал, Аякз. Іле, Лепсі, Асу, аратал зендері басын Жоар Алатауынан алады да, Аякз Тарбаатай ойнауынан шыады.

Кне заманда, ошан патшалыы кезінде, Шу зені Сырдарияа йан. Шуа сол жаынан Сарысу, о жаынан Талас зені келіп осылан. Сол заманны зінде Шуды Сыра ятын саасында, Талас зеніні бойында Сыана, Тараз; Яссен зеніні жаасында Отырар алалары болан.

Исан-Бы хан Жнібек пен Керейге оныса Моолстан мен Тркістанны шекарасында жатан Шу, Сарысу, Талас зендеріні жаалауы мен Балаш кліне келіп ятын аратал зеніні бойын берді. Сйтіп аза рулары бірден Моолстанны солтстік, солтстік-батыс шеті мен Ккше теізді Шумен атарлас тсына ие болды.

арашаны суы желі трмай, Жнібек пен Керейге еріп кшіп келген екі жз мы жанды алы ел осы Шу, Сарысу, Таласты Жуанарытан тменгі солтстік-батысына арай созылан жаасына орналасты. Тек Жнібек слтан мен оны балаларыны ауылдары, астарына мы шаыра тлегіттерін осып, мз ата Ккше теізді стімен отстік жаындаы аратал зеніні бойына тіп, сол тса ыстау салды. Жнібек слтанны бнысы жер жетпегендіктен емес, дейі кшу еді. аратал зеніні ар жаында Аякз зені бойымен сонау Тарбаатай тауларыны ытай жеріне дейін созылан аймаын тегіс Найман, Керей, Уа рулары жайлайтын. аза руларыны басын осып жеке хан ктеріп, ел болуды арман еткен Жнібек слтан Найман, Керей, Уа руларымен іргелес отыруды жн крді. Бнысы дрыс та боп шыты. Ортаншы лы амбар батыр алашы аттанысында Тарбаатай тауыны бойындаы азатара барып айтанынан-а, Жнібек слтанны адірі бл маайа се тскен. Найман, Керей, Уа рулары Жнібекке здерін баынышты санай бастады. Сйтіп ел боламыз деген аза рулары, осы алашы жылы-а, бір шеті Теліклді тменгі етегі болса, екінші шеті Тарбаатай тауыны биік басына дейін лаш созды. аза елі осы жылы-а анатын екі жаа кере жайан алып ырана сай тсті. Жылысы тебінге, тйесі араана, сарыана йренген аза ауылдарына ыста амысы алы, ары жа Шу, Сарысу, Талас, аратал зендері мен Балаш Саумалкл, Теліклден арты оныс керек емес-ті. Тек амысында аптаан абаны, тым кп болмаса да ара-тра кездесетін ала шбар жолбарысы, тарыл барысы ана мала ауіпті еді. Біра кп кешікпей, а тсіліне еті йренген аза жігіттері, бл ауіптерді де жеіп алды. Аыра шапан жолбарыс, сегіз ырлы сауыт бзар жебені ккірегінен барып адалан анжар шына шыдай алмай жер аба лады. Енді амыстан адам емес аны зі ашты.

Бл амысты лкені таы да бір ажайып ерекшелігі болатын. аза руларыны ежелгі ксібі мал шаруашылыы. Кшсе — клігі, сойса — соымы. Еті мен стін — ас, терісі мен жнін киім етеді. Малы нерлым кп болса, сорлым тіршілігі жасы. Сондытан да аза «мал ашуы — жан ашуы» деп келеді. Ал мала керегі жер, жайылым. амысты Шу, Сарысу, Талас бойлары мен ар суынан жаратылан жздеген тны, борыты тщы клдерді ке ірлері ысты кні жайлы боланмен, мала жаз тым мазасыз, азабы тамтан кем тимейтін. Мал тгіл, адама да олайсыз. Ккек шыа бл лкені тмандай аптаан быжынаан сона, маса, бгелек басады. Жан-жануара жанын ояра жер тапызбайды. Осындай жадай ыркйекті басына дейін созылады. Кне заманнан бастап бл арада сонау Кіші Кебін зеніні саасынан тменгі Мойынма дейін жаз бойы ешбір ел трмайды. «аза ай бір стті ызын береді» дегендей, Исан-Быны да кшіп келген аайына бл жерді бере салуыны бір себебі осында еді. Бос жатан жерді «жауы емес, досымын» деген аза руларынан аясын ба, мырзалы ете салан.