Заговоренный меч (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Жнібек пен Керей ш-трт жыл тпей-а жазы жайлауын ойлай бастады. ыруар елді сіп келе жатан быыан малымен айда апарма? Рас, біраз жрт осы уаыта дейін Шу мен Таласты жоары бойын рлей ошар, Жуанары іріне кшіп келді. Кей ауылдар Ккше теізді маына да барды. Енді бйте беруге болмайды. Сонда жайлауды айдан табады? Наурыз бітпей биыл Ккше теіз стімен солтстікке шыып алан Жнібек ауылдары, кп замай Мойындым маайында алан алы елге келіп осылан. Бл кезде Жнібек пен Керейді арамаындаы ел ш жз мы йге жеткен. білайырды рыы брын да мойнына тсе оймаан Ккше теіз маындаы ел Жнібекке тегіс баынан. улиеата, Мерке маайындаы Дулат пен оыраттар да ос слтанны жарлыына мойын сынан.

Міне, осы кезде жазы амын ойлаан елді асаал, би, батырлары жиналып екі мселені шешті. Бірі — жасыны лкендігін сыйлап Рабиуыл айыны басында а кигізге ктеріп, Керейді азаты ханы сайлады. Екіншісі — жазы жайлауы етіп ара Кегір, Сары Кегір зендерінен бастап лытау, Арынаты тауларыны бойын уалай, ортадаы Шойындыкл, Акл, Бара клді ала отырып, сонау, Есіл, Нра зендеріне дейін кшпек болды. Малына жайылым, зіне пана керек жрт «білайыр берсе олынан, бермесе жолынан аламыз» деп ата онды. аза руларыны бнысы кк шалынды, саумал клді ежелгі онысын ел болып айтадан зі билеп, зі тстеудегі алашы адымы еді. Бан білайыр арсы тра алмады. «аза елін ма ашырып, ырып тастадар» деп жіберген он мы лашкарларыны олынан ханны бйрыын орындау келмеді. Лашкарларды бастаан Бахтияр-баадурдан кейінгі ханны е сенімді адамы,

ара аюдай алпа-салпа мол денесі мен бойына біткен алып кші шін, руыны атын з атына айналдырып «арашы» деп аталан скер олбасшысы Дарвиш-Хсайын батыр, кшкен елді соынан уып жетсе де, ештее істей алмады. Отыз мы сойылды скерімен кш соынан оран боп келе жатан Жнібек слтан да блара назар аударып кейін брылмады. ыр бктерлей жортан ккжал асыра тап беруге бата алмаса да, кейін алып оюа намыстанан ауыл тбеттері трізді, білайыр ханны лашкарлары алыстан сада атып р мазасын алып, содарынан жріп отырды. арашыны бл тсіліне Жнібек та алды. «Сір, мені скерімні аттан тсіп, бір жайбараат алар кезін кте ме? Олай болса…» Жнібек кенет отыз мы скеріні атыны басын кейін брдырып алды да, арашыны лашкарларына лап ойды. Араны жазы даласында бауырын жаза шапан кіле топа жал, амыс ла, брте мінген алы ол заматта жау жасатарын жан-жаынан оршап алды. Бл ыпша шабуылшыларыны ежелгі тсілі. Алдында жайбараат келе жатан алы олдан мндай жылдамдыты ктпеген арашы баадур кенет туан ауіпті кріп жаман састы. Отыз мы сыпай отыз мы садаын бір рет ана тартса орталарында отандаы ойдай оршалан он мы лашкардан не алады? Бір адама ш жебеден. Батыра да жан керек, арашы бітім срады. Бл оиа Даираяты таыры, Шотшт кліні тсында болан. Кешегі бауырлас руларды анын тгуді Жнібек лайы крмей бітімге келген. Бітім біреу-а; «бізге осылысы келген лашкарлар бізге осылсын, ал бізге осылысы келмегендері екеу ара бір ат мініп, алан аттарын тастап елдеріне айт- сын. Босаан аттарды брі бізге алсын». арашы лашкарларыны штен бірі Жнібек жаына шыты. аландарыны елдеріне айтысы келді. Біра екіні бірі аттарынан айырылды. Сйтіп алты мыдай адам екі-екіден ата мінгесе мініп кейін жрді. Телікл-тата тасыанда барып ятын Сегізсай Сарыаланы жанындаы сол кезде «Атмінгескен» деп аталатын ия жол содан алан. скеріні алай жеілгенін естіген білайыр, бір кезде бкіл Дшті ыпшаты, Мауреннахр, орасанды баындыран лашкарларыны енді масара боп, мінгесіп айтанына жаман орланды. Ашудан бір орнында отыра алмады. «Тірі жрсем, Жнібек слтан, осы істегеніді алдыа келтірмесем, білайыр атым рысын» деп ант берді. Біра антын орындай алмай тті. арашыны олын жеуі — жас арыстан аза еліні жауына айбарын алашы крсетуі еді. Енді ол жылдан жыла есейе тсті. Таы ш жылдан кейін Керей айтыс болып, Жнібекті хан етіп а кигізге ктергенде, аза рулары бастары бірігіп, Шу, Талас, Сарысу, бкіл Ккше теіз бойын, Дшті ыпшаты солтстігіндегі Есіл, Нра, Тобыл зендеріне дейін тегіс алып болан еді. Осы жерді отстігін ыстауы, солтстігін жайлауы етті. Елді елдігін, ерді ерлігін крсететін заман енді туды. Тек осы шаын жерде кшіп жре берсе, бір кні зінен кшті білайыр секілді бір ханны алы ол шыарып, айтадан басып алатынын Жнібек жасы ты. зі кшті болса, згемен кші атарлассын. Ал кшті болу шін, енді аза біржолата руа блініп бытырап жруді тыйып, айбынды мемлекетке айналуы керек. шы-иыры жо далада малыны уенімен р руы з алдына кшіп, тарап жрген азаты, Иран, ндістан, тіпті ала берді трын ел Мауреннахрдай тастай берік мемлекет болуыны иын екенін Жнібек брыннан да жасы тсінетін. йтсе де ксібі бір, нсілі бір, тілі бір бкіл аза руыны басын бір жерге оса алмаса да, сол зіні мал шаруашылыына тн кшпелі тіршілігіне ыайлы ханды руа болатынына ол сенетін. Бл, азаты тарам-тарам боп р ханны олында рып кетпеуі шін керек еді. Тіршілік тартысы, халыты зін сатап алу кресі — брі де бір ел болмай ммкін емес-ті. Бл арман халыты алысуа мжбр етті. Ал жеке мемлекет болу шін, ел бірлігінен баса, жауы сескенетін скері мен халыны м-мтажын, керегін амтамасыз ететін, зге жртпен байланыс жасайтын ксіпорындары, сауда-сатты жргізетін шаарлар керек. Бл шаарлар Дшті ыпша жерімен шекаралас Тркістан лкесінде. Ал Тркістан білайыр ханны олында. Бір кезде бл шаарлар азаты алашы ханыны бірі Орысханны арамаында болан. Орысхан А Орданы туын ктергенде, Шыысхан млдем ртып жіберген Сыана, Сайрам, Яссыны айтадан трызан. Сыанаа астанасын кшірген. аза руларына керек шай, ант, мата, ыдыс-ая, азан-оша — брін ндістан, ытай, Иран саудагерлерінен алып, Шыыспен сауда жргізе бастаан. Бны брі А Орданы лауымен бірге біткен. Ал бл жадайа жету шін, лап алан А Орданы айта трызу керек. рине А Орданы айта трызу деген сз, бкіл Дшті ыпша жерін, Тркістан улиетін зіне арату деген сз. Бнсыз аза кшті ел бола алмайды, бнсыз аза з басын сырты жауынан орай алмайды. Осы ойды брін — ел бірлігін кшейтіп, ру-ру боп жрген аайындас жртты аза деген бір ел етті, сол елді, жан-жаындаы анды кз жаулары бесігінде жатанда ыршынынан иып ртып кетпес шін, айбарлы атты скер руды Жнібек кп ойлады. рине, ондай басы біріккен, мол скерлі елді мемлекетке айналдыру шін, А Орданы айта трызып, бкіл Дшті ыпша жері мен Тркістанды з арамаына алу те ажет. Алашы екеуі аза руларыны берекесімен, ауыз бірлігімен байланысты болса, шіншісі за тартыссыз, сіресе Дшті ыпша ханы білайырмен ан майданда кездесіп, аянбай ан тгіспей шешілмейтін тілек еді.

Тркістан білайыра да, Аса Темір мірлеріне де керек. Ал бастары жаа осылып келе жатан аза руларына Тркістан улиетіне жататын Сырдария жаасындаы кенттерді маызы ерекше зор болатын.

Бл ерекшелік е алдымен Сырдария шаарларыны шаруашылы жадайымен байланысты себептерден туан.

Дшті ыпшаты кшпелі еліне аланы нерксіп заттары, отырышы жртты егісінен нетін азы-тлігі андай ажет болса, отырышы елдер де кшпелі жртты сіріп отыран малыны еті, жні, терісіне сондай мтаж еді. Ал Сырдария шаарлары Орта Азия мен Дшті ыпшаты ортасындаы сауда-сатты бекеті ана болып алмады. здері де сол Дшті ыпша ауылдарына керек нерксіп заттарын молынан ндіріп, екі жаты сауда-сатты ісіне ызу араласты. Мндай жадай бл шаарларды аулап ркендеулеріне себеп болды. рине, бл алаларды олына тсіру — Дшті ыпша хандарыны да, Мауреннахр мірлеріні де ккейтесті арманы екені даусыз еді. аза хандарыны Сырдария шаарларына телміре арауыны екінші себебі арамаындаы мал шаруашылыымен шылданатын елді жайылыммен амтамасыз етуден туан. ары аз, ысы жылы Сырдария жаасы кшпелі ауылдара ысы жадайда таптырмайтын оныс. Кннен кнге мал басы сіп, ркендеп келе жатан кшпелі жрта Шу, Сарысу, Талас зендеріні бойы енді жеткіліксіз бола бастаан. Амал жо, аза еліне таы жаа ысы оныс іздеуге тура келді. Ал бл жаынан йалы Сырдария ойнауларынан арты жер табу иын-ды. Жаз малын Арада баып, ыс осы Сыр бойын жайлауды аза рулары кксей бастады. Осы арманы орындалса, бкіл Дшті ыпша халыны алдында абыройы ктеріле тсетінін Жнібек хан те жасы тсінді.

шінші жаынан бл алалар скери бекініс ретінде де аса керекті еді. Моолстан хандары Шу, Сарысу, Талас бойларын Мауреннахр мірлерінен сатайтын алан крсе, Мауреннахр мірлері Тркістан улиетін Мауреннахрды Дшті ыпшатан орайтын бекініс санады. Ал білайыр осы Тркістан шаарларына сйене отырып, бкіл Дшті ыпшаты уысымда стасам деді.

білайыр арманы да, Дшті ыпша елдеріні ккейкесті тілегі де осы Сыр бойына келіп тйісті. Ал Жнібек хан шы-иыр шеті жо Дшті ыпша жерін стап тру шін мыты бекініс осы Сырдария шаарлары екенін згеден анарлым тере ты.

Сондытан да оны ыраы кзі кндіз-тні Тркістан жаына тігулі. Ал Жнібек ханны жатса да, трса да ойлайтыны, сіресе, Дшті ыпша жеріне е жаын тран, кешегі

бабаларыны, А Орданы кіндігі — Сыана пен оан таяу Дшті ыпшаты кне шаарлары Сауран, Соза, Яссы, Сайрам…

Бл алалар здеріні за мірлерінде не крмеді? Тркістан лкесін андай хан билемесін, тек одан з пайдасын кздеді. Жан-жаы егіндікке бай, Тркістан шаарларыны михнатын дианы тартса, ызыына бірінен со бірі басаран хакімдері батты. Ебекші баралара салынан алым-салы, аржы-аражат тек аланы билеген бекзадаларды ана дулетін молайтты. Бай-манапты стемдігін асырды, айда барса да тек кедейлер ана сорлады. ала-мединелерді басарып отыран хакім, даруалар мемлекетке деген кзарастарын здеріні жеке мддесіне арай белгіледі. Сол себептен де бл шаарларды билеген мытылар ойына келгенін істеді, арамаындаы елді зіні меншікті млкі санады. Мединелерді билеген бекзадаларды асандыы соншалы, алаа таласып жатан екі жаты айсысыны арамаына кшкісі келсе, соан з еркімен кше берді. Егер ала мытылары з бастарына пайдалы крсе, кешегі жауына бгін зі апарып ала апасыны кілтін статты. Осындай жадайларды ойлаан Тркістанды жаулап алан хандар, рашан да бл шаарлара хакім етіп здеріні сенімді жаындарын ана оюа тырысты. Бл детті білайыр хан да атты олданды. Тркістан улиетін зіне аратаннан кейін, осы улиетті жаулап алуда кп аар крсеткені шін, Сыанаты хакімі етіп Манедан-оланды, зкентке — Маыт руыны биі Оасты белгілеп, Соза бекінісін немере аасы Хызырханны баласы Бахтияр слтана тартты. Яссы, Сауран, Сайрамдарды да осылар трізді білайыра те сенімді не болмаса хан тымынан шыан слтандар билеуде еді.

Ал бл хакімдерді Жнібек жаына шыуы шін жалыз-а жол бар. Ол жол: Жнібек білайырдан кшті болуы керек. Кшті болуды жолы биіктігі ыры лаш, аланы оршаан орандарды алу ана емес. Тастай тйінген бл шаарлара шабуыл жасап, орынсыз ырылудан грі, алдыменен Дшті ыпшатаы руларды басын біріктіріп, мыты скер ра білу шарт. Егер халыты зіне баындыра алса, мыты ол жинау да иына тспейді. Ал, азантай ана шрайлы жайылым шін біріні малын бірі барымталап, жігіттерін сойыла жыуа дейін баратын аза руларын зіе баындыру оайа тскен бе! райсысы зін-зі дй санайтын, зім дегенде гіз ара кші бар р руды би, батырларын бір хана баындыру оай болып па? Таы бір иындыы білайырмен айырылысар кезде намыса шауып, бір ждырытай жмыла алан азаты басты рулары тынысы кеіген сайын, жмылан ждырыы жазылып, біріктік деп тартан айылы босай тскен. зіні ежелгі дстріне салып, малыны уеніне арай бытырай кше бастаан. Жнібекті де е орыаны халыты жібі босап кететін осы кез еді. білайыр ханны да кткені осы. Бытыраан руларды біртіндеп жаулап алып, Тркістан алаларын да босаасын берік стап, бкіл Дшті ыпшаты айтадан зіне баындырады. Ал Жнібек Арын, ыпша ос шопарын олына мытап стап, жаа йып келе жатан ел бірлігіне іріткі салдырмайды. Кнгісі келген руларды аылмен кндіреді, ал кнгісі келмегендерін ан-жоса етіп кшпен дегеніне баыл еткізеді. Осылай шешкен Жнібек аулы ара Кегір жаасына келіп жайлауа онан шата, Тауы жылы, екінші айды орта шенінде Арынны асаалы отан тайшы мен ыпшаты рі биі, рі батыры, рі сзуар желауызды шешен-аыны ара бойлы азтуанды кееске шаырды. Бл кезде Арын руыны ксемі Арын би еді. Ал ыпшаты билігі лі тырынан тсе оймаан ара ыпша обыланды батырда болатын. азаты е кп жне батыр руларыны ксемдерін шаырмай, ханны жырауларды шаыруында да кп мн бар. Жнібек ел билеген жасыдан, ел аралаан аын сыншы екенін білетін. Аын ел лаы, ел кзі, ел жрегі. Жртыны тамырыны алай соатынын жне оны кіл кйін, м-мтажын блардан арты айтып беретін тірі пенде жо. Сан аын-жыраулар халыны ауыр халін хандарына жыр етіп беремін деп, уына шыраан, рбан да болан.

Жнібек отан мен ара бойлы азтуанды шаыранда халыны кіліні андай кйде екенін білгісі келген-ді. ос жырау бір кні жетті. здеріне арналып тігілген ос а боз йге атосшы жігіттерімен жайасып жатандарында: «Асан ата, кдімгі ел лаы, ел кзі Асан айы келе жатыр» деген хабар дк ете алды. Сйткенше болан жо «Тгел сзді тбі бір, тп атасы Майы биді» алтыншы рпаы, ел кезген Асан ата ауыл сыртына кеп, Асира жрдегіні стінен тсті. Бл ша кн батып бара жатан мезгіл еді. Хан аулы маында мал болмаанмен, тменгі елді айтан ойыны маырааны, ратаы жылысыны кісінегені, аусыл аруаналарды боздааны, зегі баба шаыра мйіз сиырларды мірегені алыстан естіліп жатты. Крі тбетті балпылдай рген дкілдек даусы, лдекімні «озыжан, озыжан!» деп баласын еркелете шаыран айайы шыады. Кндізгі аыза жел де тотап, кешкі таманы тына алан таза ауада малы рістен айтып абыр-сабыр болан, тменде жат- ан тлегіт ауылдарыны у-шуы хан Ордасына аны естіліп трады. ара Кегірді кк балауса жасыл шалынды ары жаасында, сонау ойпаттаы а- мысты клге дейін быжынаан ел крінеді. Ст пісіруге, ас амдауа кіріскен атындарды жаан оттарыны кгілдір ттіні ауыл стінен ккке клбей шып барады. амысты клден белеске арай ктерілген кп жылы кгірттене блдырап кзге тседі. Бергі ауылды ыра жаындаы жазыта, олында рыы бар, а боз жйрік мінген жігіт, асау уып келеді.

Хан Ордасында арт отан мен ара бойлы азтуанны келіп слем беруін ктіп отыран Жнібек, «Асан айы келіп ауыл сыртында тсіп жатыр» деген хабарды естісімен, бкіл Дшті ыпша ардатайтын, азаы шін айылы жырауды зі шыып арсы алма болды. Жнібек нкерлерін ертіп, Ордадан шыып есік алдында сл кідірді. зенні ары бетіндегі ауыла арады. Тйсік абаты ханны срылт сыны жзінде кенет бір клімсірегендей шырай еле берді. Шынында да ауылды кешкі суреті адамны кілін ктерерліктей орасан слу еді. Жнібек енді осыншама жан тербетер слу суретке кз салып рахаттанбай, баанадан бері Орда ішінде отыра бергеніне кінді. «Дние деген міне осы, мны хан екенінде де, халыны амын ойлап кні бойы Ордадан шыпаанымен де ісі жо, з ызыымен, уанышымен те береді». Дл осы кезде а боз жйрік мінген бала жігіт баанадан бері стама асауын хан тсындаы зенні жаасымен жанастыра уып, алдындаы асау жалт брылып алдынан те берем дегенде, олындаы рыын мойнына жып еткізіп сала ойды. Асау, бала жігітті атматымен сйрей жнелді. Біра жігіт жібермеді. зегісін шірене арт жаына арай исая, олындаы рыын ос олдап брай тартып жанаса жабысып келеді. Кндікке шапан жйрік шаршады ма, лде мойнына тскен рыты ыл араны батты ма, екі бйірін солылдата демін алып, стінен тері кпсіп брырап, амыс лаын айшылай теселе барып тотады. рышыны имылына риза болан хан «Жігітім-а екенсі! Кімні баласы екен зі?» деді. Хан сраына жауап тапалы бір нкері ауыл сыртындаы сайдаы атына жнелді. Жнібек енді хан Ордасына арай беттеген Асан айы тобына арсы жрді. Ханнан брын, айылы жырауды ошеметпен арт отан мен азтуан арсы алан. Асанды екеуі екі жаынан олтытап, топ адамды содарынан ертіп келе жатыр екен. Жнібек хан нкерлерімен таяу келіп, ол усырып иіліп слем берді.

— Арсы ба, Асан ата?

— Барсы ба, жарыным?

Хан енді аза детімен алдымен шаын айастыра, кеудесіне кеудесін тигізіп, уелі Асан айымен слемдесті, содан со барып отан жыраумен, азтуанмен амандасты. азтуанны орнына енді Жнібек ханны зі Асан айыны олтыынан стады. Брі бірдей хан Ордасына беттеді. А Ордаа тжім етіп кіргеннен кейін ш жырау хан таыны о жаындаы шайы крпені стіне барып отырды. Асан айы трде. Одан сл тмендеу отан арт, сосын барып азтуан тайшы жайасты. Хан нкерлері аятарыны шымен дыбыс шыармай жріп, шынтатарына лпілдеген мамы жасты салды. Сйтсе де Жнібек ханды сыйлаан арттар, аятарын ксіліп жастыа жантаймады, сол малдастарын рып отыран алыптарынан озалмады.

— Жол болсын, ария, — деді Жнібек, Асан айыдан жн срап, — алыстан келесіз бе?

— Асираа жаын, асаала алыс жерден келемін, жарыным. Бабам Майы би кш салан Алатауды ойнауындаы, гл-башасы жайнаан, блбл сы сайраан Алмалытан шыан бетім бар…

— -… тты оныстан аттанан екенсіз ой.

— тты дейсіз бе?.. — Асан атаны абаы арс жабылып кетті. — Бізден де брын насрани діні шіркеуі салынан екен…

— Батыс онысы тым алыс ой.

— ызыл тлкіге ызыан ырана алты кндік атырап удем жерден жаын.