Заговоренный меч (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

ш кннен кейін Хан Ордасы Шу, Сарысу бойындаы ыстауына арай кшті. Брынды слтан Талас етегіндегі ыстауына келіп онан кні, Тотар-Бегімді алып арашы батырды аа-інілері келді.

арындасын баласы мен ерінен айырып Брындыа тоалдыа беріп, з басына еркіндік алып, арашы батыр еліне айтты. Біра Брындыа деген ле-лгенше шпейтін кегін жрегінде ала кетті.

Сол кні кешке Брынды жас тоалы Тотар-Бегімге арнап тігілген а отауа келді. й ішіне шлауыны шуаш иісін мкіте, жуан оныш саптама етігін шешіп жатып, трулі шымылдыты ішінде, а мамы с тсекті стінде отыран, сазды жерді сары аашындай, нзік денелі жас тоалына кз иыын аударды.

Оны сп-ср болып атуланып кеткен жзінен, зін жек кретінін жасырмай жалын атан ашулы кз арасынан, сйіп осылан байы мен бауыр етінен де ттті екі жасар баласынан айыран

Брындыты кнсін еш уаытта кешірмейтінін білді. Слтан лм-мим демей, олын созып, кміс баан жанында отыран кідей тарыл мысыты стай алды. Кенет мысыты «шар» еткізіп мойнын брап зіп жіберді де, заматта олын ол, бтын бт етіп, жлып-жлып быт-шытын шыарып, тндіктен сырта латырып жіберді. «Егер айт- аныма кнбесе, сені де стем!» дегендей ол Тотар-Бегімге айта арады. Жаа ана шатынап отыран тоалы «тсіндім» дегендей, Брындыты бетіне кзін тотата алмай, тмен тсірді. Слтан езу тартып сл клімсіреді.

Сырт киімін шешіп тастап, бір тбе тастай боп а мамыты стіне барып отырды. Талдырмаш денесіні бір жерін ауыртып алармын деп орыпай, добалдай олдарымен жас тоалыны зіліп кетуге таяу тран аш белінен ай-ара шатап, бауырына алып ысып, сл уаыт нсіз тына алды.

— Егер жасы атын бола алса, ткен кнні брін де кешірем, — деді ол, сйтті де жас тоалын шатаан алпында а мамыты стіне жантая берді.

Бір жыл ткен со осы тоалынан, кейін асым ханнан ашып баранында пана берген, Самарант ханы Мхамед-Шайбаниды кіші інісі Мхамед-Темірханны йелі болан Жауар-Бике деген ыз туды.

ІІІ

Келесі жазда Жнібек уделескен скерлерді келуін ктіп Араа кшпей алды. Біра кткен скері келмеді. Жайы, Еділ, Жем бойын жайлаан Кіші жзді ойы жаа рылан аза хандыына з лесін осу болса да, оны осы жазда ар жаындаы Ноай Ордасы мен азан хандыыны дрбелеі кбейіп кетіп, з жер-суын ораудан олы босамай, небары бес жз жігіт жіберген. Біра бл келгендер сада табалы Адайды батыр жігіттері еді. Торай, Ор зендерін жайлаан ыпшатар да жарытып жаса жібере алмады. обыланды батыр ыс бойы тсек тартып науастанып, арамаындаы елді басара алмады. Соны салдарынан жрт зі ызыын крмеген хандыты болашаына жнді мн бермеді. Расында сонау дниені бір шетіндегі Еділ, Жайы, Торай бойында жатан аза руларын Шу мен Сарысуа келіп, Тркістанды жаулауа шы деу стірт араан адама иын тілек еді. Алайда таяу тран азан, Ноай, ырым хандарына баынудан грі, Еділ, Жайы бойын жайлаан рулар, алыс болса да, асырлар бойы жауларына бірге аттанан, тілі, тадыры, шаруашылыы бір аза хандыына осылуды тадаан.

Жалыз алыстаы Кіші жзден ана емес, зіне тн Арын, Найман да бл жолы мол скер шыаран жо. Мндай жадай Арын, Найман билеріні зара ала ауыздыынан туан-ды. Сол жылы кктемде тосана келіп отыран Арын би дние салан. Арынны ардаты ксемін оюа бл руды игі жасылары жиналан. аралы азаа кіл айтуа, сонау орасаннан бірнеше кн жол шегіп, Хорезм улиетіні мірі Слтан Хусаин мырза келген. Слтан Хусаин мір ол кндегі Арын руынан шыан ататы адамны бірі болатын. Аталары Иранны шахы лауды бас басатары болып бкіл Шыыса аты шыса, зі араклді мірі таына отырып, Хорезм улиетін басарды. Слтан Хусаин мір Арын би еліне тарту-таралысымен бірге, ел бірлігін бзар арам ойын да ала келді. «Жнібек хан шін Арын руыны Тркістанды аламын деп ырылуыны ажеті жо. Егер ысы-жазы малдарыа жайылым болатын жер іздеседер, орасана кшідер, ке ріс, мол оныс берем. Сауда-саттыыа да олайлы. Ар жаында Ирак, Иран, Ауанстан да алыс емес» деді ол ырын беруге жиналан Арынны би, батырларына. Арын руы Арынаты тауынан асып кшпегенімен де ел басы — Арын биінен айырылан жрт судай тол- ып, седей соылысты. Осындай бтуасыздыты арасында Есіл, Тобыл бойындаы тпкі Арын руы жартымды блендей жаса бере алмады. Ал, Найман, Керей болса, б жылы зіне Амансанджи тайшыны кезекті шабуылына арсы шыудан олы босамады. Бл шабуыла атыспайтын Мауреннахр жеріндегі Керей, Наймандар білайырды сенімді адамдарыны бірі ожа-Уали бекті айтанынан асып кетпеді.

Міне, осындай халге шыраан Найман мен Керейді де Жнібекке ойдаыдай кмек крсету олынан келмеді.

Аырында Жнібек хан зіне еріп кшіп жрген ш жз мы шаыра Арын, ыпша, оырат, йсін, Уа жне Бестабалы руларынан отыз мыдай ана скер жинай алды. Мндай скермен кімді

шабады? Бл кезде бір білайырды зінде жз мы атты скер бар. Ал, еліні шетіне кнде тиіп отыран ытайда, Торауытта анша кш бар екені кімге млім? Кншыысы мен отстігі мндай ауыр жадайда боланда, кнбатысы мен терістігі жетісіп тр ма? быласында Жошы ханны бір бтаы Астрахань мен Ноайлы хандарында анша ол бар? Ар жаында ырым ханы ататы Медігерей мен азан ханы Ибрагимны елі тр. Бларды брі де Дшті ыпшаа дос емес. Ал Жнібек болса отыз мы скермен аузынан жалыны атан білайырдан Тркістанды тартып алма. Жо, Жнібек, сен зінен кшті арыстанмен алыс- ы келсе, е алдыменен бел омыртаны зіліп мерт болмайтын жаыды ойлауы аыл. Ал мрата жетуді екі жолы бар. Бірі — кші азір шаын екен, онда зі секілді білайыра астарды басын осып, майдана солармен бірге шы. рине бл оайа тспейді, біра айткенмен де м жиылып тас болуа тиісті. Ал екінші жолы — білайырмен алыспастан брын бден кшейіп алуы шарт. Мны да жалыз жолы бар. Ол бкіл Дшті ыпшаты зіе баындырып, жылыдай жусатып, ойдай ргізуі керек. Бл екеуінсіз Кк Орда ханыны жерін тартып алу олынан келмейді.

Ал ас дегенде білайыра ас кім бар? рине е алдыменен з тымы Сайбаннан тараан ожа-Мхамед ханны немересі, Махмудек ханны баласы Айба хан. Жатса-трса ойы білайырды орнын басу. Содан кейін білайыра еріксіз кнген Маыт руынан шыан Аса Темір Ордасыны мірлері Аббас бек, Мса бек, Жабыршы бек, Моол Слтан-Махмуд хан, Жаия, Хайдар бектер.

рине, осы кшті брі жиналса, оан Жаатай рпаы Слтан-Махмд ханны інісі, Кішік Мхамедті баласы Ахмет ханны скерін осса бір білайыра кштеріні жететінінде сз жо. Біра бларды бірде-біреуіне сенуге болмайды. з пайдасына арай, оп-оай сатып кетулері даусыз. Кшті болы келсе баяы бар Дшті ыпшаты тегіс олыа алуы масат. з ірге сгілмей, берік отыра алатын кйге жетсе, андай жаумен болса да алыса аласы.

Осындай шешімге келген Жнібек енді бкіл аза руларын зіне баындыру рекетіне кіріскен.

арамаындаы аза руларын хан Ордасы шыыны мен скер стау шін алым-салы, аржы-аражат тлейтін етіп бден баындыранша таы жыл жарым тті. Біра осы жыл-жарым андай иыншылыа тсті! Дастарана тгілген бауырсатай жайылып, жапан тзде біресе солтстікке, біресе отстікке бытырап кшіп жрген азаты ел етіп біріктіру шін аншама тсіл, аншама кш олданылмады! Кейбір ауа жайылан, тек з дегеніне болмаса ештееге кнбейтін кесір, то мойын ру бастытарын ат йрыына байлап рбан етуге де баран жо па! Бері кш десе, рі кшкен ауылдарды басына хан нкерлері сыры ойнатып, сырмаын жндей ттті емес пе? аншама мал барымталанып алынды! аншама ел ата мекен жерін тастап, жаа оныса онды!

Жнібек осыны брін неге істеді. Блай ету оан оайа тсті ме? Сол шін де отан арт лер алдында:

«Жнібекті сырты ана клкі-зілді паш еткен.

Мезгілі кп оаша ап жас тккен» —

деп бекер айтан ба? Ал сонда з елін зі ана бояаны жн бе? Бл Жнібекке атты батты. Кей кні са боп, тсек тартып жатып та алады. з бетімен таы болып скен руларды айтанына кндіре алмай, кейде тарыатын да, тіпті базы бір жадайда соынан ерген аяулы адамдарды орынсыз ылыына жаны кйіп, оашада алы айыа беріледі. Біра хан Жнібек бір хадисті жасы тсінетін. Тоай арасында скен кйкі шп мала ас болмайды. Ал ыршын, опа арасындаы шытыр, ккпек малды тек апата шыратады. Сол себепті ел бірлігіне кесірі тиетін жанды Жнібек з аузынан кім айтып, дара астырса кінбейді, мндайда ол табансызды крсетпейді. йткені лкен арман рбандысыз орындалмайды — бл хана да белгілі аида. Осындай ата саясатты арасында Жнібек далиып жатан Дшті ыпша даласын тегіс зіне аратпа болды. Содан кейін барып ол аза хандыына Тркістан лкесі мен Еділ зеніні бойындаы Кіші жзді асау руларын баындырсам деген ізгі мратына кірісуді ойлады.

Мндай шешімге келген Жнібек, е алдымен з ойын аасы Керей балалары мен з балаларыны таразысына салма. «Бар ауыр анды жорыты ай тстан бастау керек? Кншыыстан ба, кнбатыстан ба?»

Жошы рпаы, Бадытан туан Орыс ханны жеті лы болан; Тоты-ия, тлы-Бы, Тылы-Болат, йыршы, Тота-Болат, Сейдахмет, Сейтлі.

Тоты-иядан — Болат, Болаттан — Керей.

йыршытан — Бара хан, Бара ханнан — Жнібек.

Сйтіп Жнібек пен Керей бір атадан шбере туыс.

Керейді трт баласы бар: Брынды, Шайхым, Санджор-Жаан, Жаан-Бахты.