Заговоренный меч (на каз.яз.)
Шрифт:
Осыан шіккен Брынды: «ап, блем арашы, ан майданда бір кездесерсі!» деп жргенінде мына айас дп келді. Брындыты кктен срааны жерден табылды. Кекшіл батыр мндайда ш алмай бып ала алар ма! амбар батырды тотата сап, зі а бураны тебініп ап «шу!» деді.
Сала лаш мойнын тмен тастап жіберіп, шудалары желкілдеп, аузынан кбік атып а бура тайрадай шаба жнелді. зіне арсы тйелі Брындыты шыанын кріп арашы да мтылды. Бл алыптарды айасы еді. Бір жаында ара жартастай ара арыма мінген арашы. Екінші жаында кбік шашан а бура мінген, айдалаа отырызып ойан балбала трізді абажадай Брынды. Жрт мндай алып денелі батырларды айасыны немен тынарын білмей, демдерін іштерінен алып жым-жырт тына алан.
Астындаы ара арымаын йындата шауып келе жатан арашы батыр о олындаы шопарын ыайлай йіріп, жауына таяй беріп, шопарын сілтейтін Брындыты олынан еш ару кре алмай, сл абыржи алды. Ананы олында деттегідей не шопар, не сойыл жо екен. «Б алай?» деді ол ішінен, сйтті де сол олындаы а алмас алдаспанын
Брыннан да аза жаыны кші басым екенін байап, жрегі дауаламай тран Шайх-Хайдар, бас батыры арашыны мндай апата шыраанын кріп, енді шыдай алмады, атыны басын брып алып кейін арай шапты. быжытан машайы ашан, олбасшыларыны зі атын кейін брасын, жауынгерлері де соынан ерді. арашыны легімен сл кілдері баса жаа ауан аза батырлары, жауыны жапа-тармаай кейін шегініп бара жатанын кріп, лап ойды. Біра а бкенге екі ырып жететін аал-теке, теке жаумыттар бларды арасына да ілдірмеді. обыланды, амбар батыр секілді шапанда аузымен с ілетін тлпарлары бар он шаты батырлар ана содарынан уып жетіп, жзге таяу адамын сойыла жыып тсірді. аланы зай берді. Бдан рі уу ажет емес деп тсінген зге батырлар атыны басын тартанмен, ызып алан алуан кшті иесі обыланды батыр тотай алмады. Жеткен жігіттерін тірсектен сойылмен бір рып, жерге латып, жау соынан уа тсті. обыландыны жалыз шауып келе жатанын крген слжы трікменні елу шаты сойылкер батыр жігіттері кенет аттарыны басын кейін брып обыландыа арай ат ойды. Жан-жаынан оршап, ортаа ап ыса бастады. Ккжал асыр анша арлан боланменен, жан-жаынан жлылай тскен зіндей кіле кк бріге не істей алады? обыландыны да халі осы ккжал асырдай еді. анша алысанмен де кпке топыра шаша ала ма, кші де баяы жас кезіндегідей емес. Енді ажалды таяу аланына кзі жетті. Дегенмен кші азая бастаса да, ол сойылын оды-солды сілтеп, асына жауын таа жуытпай тр. Біра бл алыс заа бара ма? Ол анда-санда арт жаына арап ояды. «Кп кешікпей зі оралар» деп ойлаан серіктері мны іздеп келе оймады. Хал мшкілге айналды. арашыды жауына тсіртіп алан слжытар, оны орнына обыландыны байлап кетпек болды. Олар асау стаан жігіттердей, жан-жатарынан оршап, арандарын обыландыны мойнына латыруа ыайлана берді. алжырауа айналан обыланды енді зінен дрмен кетіп бара жатанын тсінді. Намыстан да жан ттті. обыланды батыр бір мезет атыны басын кейін брып, оршауды бзып шыып, ашып тылма болды. Кксегірді рпаы Киіккетпес тлпарын тебініп ап, жау шебін збек боп кейін шапты. обыландыны айбарынан сескенген жігіттер а айырылды. обыланды орталарынан зырытып те берді. Біра те алмады, екі жаынан латыран аран мойнынан бірдей тсті. Ыри жнелген Киіккетпесті стінен сыпырып жерге дк еткізді. Аспан-кк шыр айналып кетті. лап бара жат- анында лаына жеткені ат дбірлері мен «Ажол! Ажол!» деген айай ана еді. Ар жаында не боланын зі де білмеді. Тек кзін ашып, есін жиып, орнынан аырын трегелгенінде, алдында клімсіреп арап тран жас жігіт пен алтын зерлі жмса сауыт киген, ралай кз слу келіншекті крді. Арада сегіз жыл тсе де, бл екеуін обыланды бірден таныды. Шатыраштанып жасыл тккен мырза араай трізді са бойлы сымбатты жігіт батыр Саян болатын. Ал асындаы келіншек, оны жбайы білайырды туан ызы Глбарам-Слтан-Бегім еді.
Батыр Саян баяы Сейхун дарияны жаасында білайырды жолбарыстан аман алып аланнан кейін, зі секілді кштілерден орлы крген жзге тарта батыр жігіттерді жинап, аламан болып кеткен. Сейхун мен Жейхунны арасында асырдай жортан. Талай шонжарларды малын шауып, Мауреннахр мен Тркістан арасында кшкен сан саудагерлерді керуенін тонаан. Аырында Жетіоыр маайында аза рулары бас осып жатыр дегенді естіген. Енді аламандыты тастап, бір кезде зін лімнен таран наашы жртына осылма боп, асындаы жзге таяу серіктерімен, бес жасар баласын алдына отырызып, Глбарам-Слтан-Бегім слуын ертіп жола шыан. ма скен
Глбарамды кріп крі жрек таы толып кетсе де, обыланды батыр зін-зі аылмен тотатты. Бір кезде зі лімге иан батыры, енді бны ажалдан алып аланын тсініп, крт згерді. «оянды — амыс, ерді намыс лтірер» болса, да батырды аал бір рт мінезіне салып обыланды намысын жеді.
— араым, батыр Саян, ер шекіспей бекіспейді. Сен екеуміз шекістік. Айып менен, — деді. — Егер сен кешірсе, арамызда болан оианы мен кешірдім.
— Мен де кешірдім, — деді батыр Саян клімсіреп бірінші боп ол беріп.
обыланды батыр Саянны топ аламанын ертіп Хан Ордасына айта келгеннен кейін Жнібек ханны жарлыы бойынша, хан кеесіні аз кнге мжілісі тоталып, жігіттерді жау ашыран рметіне ш кн, ш тн той істеді. Дл осы кезде ырымды аралап Асан айы жырау оралды. Бастыы Жнібек боп бкіл азаты ардаты батыр, биі арт аынды кілемге ктеріп арсы алды. зіне арналып а орда тігіп, ту бие сойылды. Той стіне той болды.
Осы тойды наыз ызып жатан шаында, бір ліп тірілген, араша кркеде сираы сырта шыып шынжырлаулы жатан арашы батыра Брынды келді.
— арашы батыр, — деді ол айтайын деген сзіне бірден кірісіп. — Егер жаныды сауа етіп, еліе жіберсін десе мені шартымды орында.
— андай шарт?
— Тотар-Бегім слуыды маан тоалдыа бересі. Сонда босатам.
— Ау, оны байы бар емес пе? Жне былтыр бпелі болан.
— Байынан айыр. Баласын байына алдыр, не зі асыра. Шешесін маан бер.
— Бл мсылманны сзі емес.
— Сені арындасыа мен мсылман емеспін. зіні ылыына арай кпірмін.
— Жо, Мамет пайамбарды дініне арсы болар кна мен бара алмаймын. Одан да мені басымды ал.
— Маан сені басы емес, арындасы керек.
Брынды ертеінде де, ары кні де келді. Есіл-дерті кеше зін менсінбеген Тотар-Бегімді атын етіп, шін алу болды. арашыны «Тотар-Бегімнен де слу таы бір арындасым, екі ызым бар. Соны бірін ал» дегеніне кнбей ойды. «Не зіні аныды ішем, не Тотар-Бегімді атын ылам деді, аныды біра асыпай ішем, кніне бір асытан ана рттаймын».
Тбі тыла алмайтынын білген арашы аырында еліне, аа-інілеріне кісі жіберді. Тотар-Бегімді Брындыа тоалдыа беріп, зін таруды срады. «дыс батыр Тотар-Бегімні сілісі Ажар бике мен зімні екі ызымны тадаанын алсын», — деді.
Шайх-Хайдарды жорыы тек Брынды слтанны ана мратына жеткізіп ойан жо, бкіл аза руларыны мратына жетуіне себепкер болды. Жи-налан батыр, билер енді аза руларыны сзсіз бірігуі керек екенін, егер бірікпесе білайыр хан, не баса бір хан оп-оай л ететінін ты. Хан кеесі айтадан мжіліске отырды. Барлыы келешекте ш жзге блініп, бір хана баынуды малдасты. Іштей наразы боланмен де, Темір би де бан сырттай арсы болмады. лы жзге — аа рулар йсін, Дулат, Жалайыр, Орта жзге жер ыайына, дет-рпы, салтына арай Арын, ыпша, Найман, оырат, Керей, Уа, Тараты. Кіші жзге Еділ мен Жайы бойын жайлаан Алшын, Байлы, лімлы, Жетіру кірсін десті. Біра бл ш жзге бліну мселесі б жолы аяталмады. Арада талай толу болды. Тек осы мжілістен алпыс жыл ткеннен кейін, асым ханны баласы Ханазар ханны кезінде ана бкіл аза рулары аыры бітімге келді. ш жз боп ш орда тікті. Ал, ол жолы крделі баса бір мселе шешілді. Халы асаалы Асан айы р руды белгісі етіп таба лестірді.
— йсіннен шыан бабамыз Майы би Шыысханны кезінде-а — деді саудыраан жаын жібек орамалмен таып алан арт жырау. — аза деген атты ту етіп ктерген екен, йсін руыны табасы жалау болсын.
Отырандар бір ауыздан дрыс деп малдасты. Хан тлегітіні бір зергер жігіті олына бала мен тескіш алып аратзды кгірт нрасына жалау белгісін тсірді.
— Жер аймаыны айналасы алты айлы, — деді Асан айы сл жмылып кеткен кзін ашып. — От ортасында алы Арын елі… Арынатаны белгісі кздесем кілім кншігер.
Отырандар бір дауыстан таы да дрыс деді. Шебер таы да олына бал- асы мен тескішін алды.
Халымыза жау тисе е алдыменен ата онан жау жрек ыпшаа айбалтаны таба етелік — деді арт жырау.
Осылай длелдермен Асан айы азаты сол кездегі басты ыры руына таба лестірді. Бл ыры таба сол кні Нраны аратзыны жарына тсірілді. Халы бл жерді сол кннен бастап Нраны табалыы деп атады. Асан айы батасын беріп, ертеіне Жнібекті боз биені стіне шомылдырып, а кигізге ктеріп, айтадан бар азаа хан сайлады. Содан кейін барып келесі жаз шыа, алы ол жинап Орысханны кезінде А Орданы астанасы болан Сыанатан бастап бкіл Тркістан жерін жаулап алма болып, уделесіп, ру бастытары тарасты. «Басымыз бірігіп ел болды, хан ктердік» деген ру біткенні игі жасылары, араша адамдары мз-мейрам еді. Тек Алшын адамдарын басарып келген Темір би ана абаын ашпады. Оны абаы ле-лгенше ашылмай кетті. Ол соынан Жнібекті шінші баласы асым хан бкіл Дшті ыпша жерін алып, Еділ, Жайы бойындаы Кіші жзді бар руларын зіне аылмен баындыранын кзімен кре алмады. Бл кезде Темір би дние салан. Біра тірісінде де арсы кресуге дрмені жетпеді, йткені бар аза ел болып бас осуды тілеген.