Заговоренный меч (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Ажал житмай лмек жо».

Жырау даусы, шаба келе ызан жйріктей, енді шарытай тсті. йып тыдаан асаалдар азір ан майданда шешілгелі тран аза хандыыны тадыры естерінен тіпті шыып кеткендей, бастарын жерден алмай, тапжылмай тыдауда. Жо, блар жаа ел болып келе жатан халыны тадырын мытан жо. «Сонау айас немен тынар екен?» деп іштері алай-тлей. райсысы бір тайпа елді алы олын басара алатын сонау алы абаты, ткті білекті батырлара сену те орынды. ыран балапандарын мір арпалысына дайындаанда, е алдымен ояна емес, асырды блтірігіне тсіріп йретеді екен. Жнібек те сол ыран. анатыны астындаы батырларын бірден е ауыр сын- а шынытырма. Ел болылары келсе, здерін-здері орай білсін!.. Бгін бастары бірігіп, жауына арсы тра алмай, ала ауызды не ораты крсетсе, ерте быт-шыт боп, крінгенні табаныны астында кетеді. Ал бгін ел намысын — ер намысын орай алса, ерте тастан берік бірлескен жрт болады. рыш отта асылданады, халы кресте шыныады.

Жнібек анша обалжыса да сабыр

ттты. Ол ру бастытары батыр, билерді хан мірін орындау шін емес, ауыз бірліктерін айа етіп, жауына з беттерімен арсы шыанын кргісі келді. Хан аылы емес, халы аылы шешсін деді халымызды болаша тадырын.

Жнібек аза хандыыны тадыры шешілетін мндай ысылтая мезетте сап алдында болмай, крі-рта асаалдар асында алуын кейбіреулерді ылмыс санайтынын да, не оратыа балайтынын да біледі. Біра ерте азаты бытыраан руларыны басын осып, мытап стар хан болу шін, мызымас беріктік те керек. зіді шабуа жау келе жатанда бір сайды жаасында арт жырауды толауын тыдап отыру — крінген ханны олынан келмейтін асиет. Халы алдында мндай адам аыза айналады. зіні абыржымас тастай мінезімен згелерді де мітіне л беру — олына ылыш алып жауа шабудан анарлым арты ерлік. Хан бігер болмаан жерде, халы та бігер болмайды. Бл — жеісті е бір керекті шарты. Ханны келе жатан жаудан ты ашпай, жайбараат отыранынан згелері де лгі алды. Олар да келе жатан жауына берекелері кетпей, сабырлы салын анмен дайындала бастады.

отан жырау Ора толауын бітіріп лдеашан Едіге жырына кшкен. Жрт сол йыан алпында тыдауда. Бан Жнібек іштей уанышты. зіні де обалжуы басыландай. «Жо, мндай жртты жау жее алмайды. Мндай мызымас елмен тбі лы ханды руа болады. ан-жоса етіп ырып-жоям деп жауы келе жатанда, мынау арт би, батырларды осыншама сабырлылы крсетуі — жасы ырым. Б трізді жрт болашата басына андай ауыр сын тссе де шыдайды, андай жаумен болса да табан тіреп алысуа жарайды. Ал келе жатан мына жауа анау Нра стіндегі кіле батыр жігіттер жауап бере алады. Мндайда ер имылын арман шешеді. Ал ер арманы — ел болу. Бл арман шін анау ерлерді аянбай айасатынына кмн келтіру кн болар еді…»

Жнібек ханны лаына арт жырауды даусы еміс-еміс келеді. лаы жырда, кілі кп кешікпей басталатын анды айаста.

арт жырауды даусы лі болдырмаан жйрікті шабысы трізді. Біркелкі дбір, біркелкі йту…

арт аын арлыа толайды. Ол азір тоыз батыр Едігені уып келіп, Кен-Жанбайды Едігеге арнап айтан жырын толап отыр:

«й, Едіге, сен енді айт сана!

айтып Еділ т сана!

Есесі биік боз Орда.

Екейіп слем бер сана!

Ерні жа сар ая

Ер сарытын іш сана.

Жауырындары жаталы, Тйме бауы тартпалы.

Ал ара киім стіе.

Тон береді, ки сана.

Кк ала жора ат мініп, Кк дабылпаз байланып, Ттам бауы сом алтын.

А сар с береді,

Кл айналып шй сана!»

Бл кезде Нра беткейіндегі батырлар ара шоырланып топтанып алан. ос кзетудегі ыпшаты жзге таяу жігіттерін ертіп обыландыа азтуан осыл- ан. Ел басына кн туанда жеке алуды лажын таба алмай, Шалкиіз жырау- ды бас етіп, екі жздей асындаы нкер, сойылшы, малшы жігіттерімен Темір би де келген. Жнібекті зге балалары, бастыы асым мен Керейді батыр лдары, е лкені Брынды боп, хан аулыны маайындаы тлегіт, сарбаздарын жинап, блар да тбе басына шыан. ысасы, хан кеесін орама боп Нраны аратзы беткейінде бес жзге таяу заматта ол жиналды. Енді блар шеп рып жауды алай арсы алуды кеесті. Барлыы амбар батырды айтанына кнетін болды. Мндайда батыр сзіне баыну ежелгі салт, амбар батыр Майсары [48] етіп ыпша, Арын жігіттерін, Маймене етіп Алшын, Дулат жне зге ру сойылшыларын трызды. здері Шыыс рпатары тлегіттерімен орта шепті алды. Келе жатан жауа осылай ш мйіз боп арсы шабуды йарды.

48

М а й с а р ы, М а й м е н е — ханны о жаында жне сол жаында отыратын кеесшілері. рыс кезінде скерді о олы, сол олы.

Дл осы стте солтстік пен шыысты на орта шенінен аспана брылдай ктерілген ша шыты. Таы бір ст пісірімдей кез ткенде ша астынан алы ол крінді. Енді аздан кейін жау селеуті де анытала бастады. Желкілдеген кіле а се се брік, кнге шаылысан кк рыш найза суыт келеді. арындары тау бзардай. Олар, таяан сайын иаштай шаба, скерді ос анатын екі жаа жая тсті. білайырды атты скеріні ежелгі тсілі. шаын жайып кеп, жауын ортаа ап жан-жаынан кенет ат ояды. Жау скерін оршауа алады. Бл темір ышаштан тылу екіталай. скерді олбасшысы бастаан бір тобы кейін алады. Ол зіне ы¬айлы жерде трып рыс болып жатан майданнан кзін алмайды. ай тста скері азая бастаса, не кші лдырап жеілуге айналса, сол тса асында ты тран скерден кмек жібереді. Бл жолы да сол дістеріне салма трізді! Шайх-Хайдар скері аза батырлары тран жерге таалана оршай таяп келеді. Дл осы кезде, Нра беткейінде тран батырлар, келе жатан жау скеріні кншыыс жне солтстік бйірінен блара иаштай тиіспек боп йындай шапан екі олды крді. Батырлар бірден тсінді. Мынау астындаы ос ркеш желмаялары бастарын тмен тсіріп жіберіп, кншыыс жатан тайратай шапан ол — бл жауын адамай ткізіп

алан, алан етіп шыыс жатаы жола ойылан Керей, Найман жауынгерлері. Ал солтстік тстан шбатыла жкіген — алдында рашанда ер жрек батыры ошау келетін — бл солтстіктегі ала — Арын, ыпша олы. «Жау келе жатыр!» деген хабарды естігеннен-а асым: «Хан кеесі болып жатан жерге тез жетсін» деп ат шаптыран. Жау жрек екі олды тез жеткеніне беткейде тран батырлар уанып алды. лдекімдер «Уа, ст!», «Асарбас, асарбас!» деп зіні ктерілген кіл кйін жасырмай ашы айтып жатыр. Ктпеген жерінен, арттарын ала, екі бйірлерінен екі олды крген Шайх-Хайдар скері «зіміз оршауа тсіп алмайы» деген ауіппен кенет екі жаа жайыла тскен анаттарын жия ойды. Енді олар шашау шыармай, тобын жазбай, сада оы жететін жерге кеп, аттарыны арынын басып сл аядай жріп шоырлана тотады. Бл кезде Шайх-Хайдар скерін, бйірлей оршап Найман, Керей мен Арын, ыпша олдары да батырлар тран тбеге жетті. Екі жа удем жерге кеп арама-арсы трды. Енді аза батырларыны тобы емес, Шайх-Хайдар скері оршауда алатын трізді. Кш аза жаында басым. Біра бірде-бір рет жауынан беті айтып, тауы шаылып крмеген «Хан скері» кейін шегінетін трі жо. Кк найзаларын аза жігіттеріні кеуделеріне бір спай мауы басылар емес.

Кенет Шайх-Хайдар шебінен жал-йрыы жерге тгілген, нардай аал-теке арыма мінген, стінде ара сауыты бар арашы батыр ойастап ортаа шыа берді. Ол кндерде соыс жргізу тсілі екі трде болатын. Бірі жауын апыда бас салу да, екіншісі ан майданда бетпе-бет кеп ашы рысу. Мндай жадайда е алдымен жер белгіленіп, майдан ортасына батырлар жекпе-жек шыып рысады. Екі жатан жекпе-жекке шыан батырлара ешкім болыспайды. айсысыны кші басым болса, сол жееді. Кейде жекпе-жек айас екі жатан батырлар табыланша созылады. Кейде жекпе-жекке шыдай алмай, жауды бір жаы ат ойып, рыс ашып жібереді. Бл лкен айып болып саналады. Артынан бітімге келгенде бл кін еске алынады.

арашы батыр ара арымаыны стіне анандайдан ара шыдай боп майдан ортасына кеп, айбарлы нмен айай салды.

— Шы бері жекпе-жекке! Жанынан безген айсы барсы!

— Мен бармын! — деді амбар батыр астындаы ара сира тлпарын тебіне тсіп, ала арай мтыла беріп.

— Тота! — деп аырып жіберді дл осы стте шудалары жерге тскен аппа бураны стінде отыран Брынды. — Жол менікі! Аа транда іні ала шыпас болар!

Аа бйрыына іні кну — азаты кне салты. амбар батыр атын кенет тежеп тотай алды.

Брынды клденеі мен зындыы бірдей тртпа келген, олдары кескен томардай, шойын денелі балуан жігіт. Басы шарадай, ара ср, жуан ара мртын азірет алидай екі лаына апарып іліп оятын. Тнде крген адамны жрегі жарылатындай тсі суы. Бала жасынан сотар, соыс мар. Оны жауымен рысанда е жасы кретіні — а бурасына мініп алып жеке шыу. А бураны ол бота кнінен жауа салып йреткен. зі де зге буралардан анарлым биік. Шапанда жылы баласыны ілуде біреуі ана ілесе алады. Брындыты кркі осы а бурамен. сіресе атты адамды крсе жыны бар. Ат стінен аузымен жлып алып, табаныны астына салып, тарпып тастауа мытап тселген. Кейде жерге лаан батырды стіне шге алады да астындаы адамны сйегін бытырлата сындырып, мылжа-мылжасын шыармай стінен трмайды. Жекпе-жек шыан батырды стінен Брынды екі лаш айы шопарымен ос олдап рса, бл жерге лаан батырды жаныштап тарпып лтіреді. Мндай астындаы бурасы мен стіндегі батыры атар имылдайтын жаудан жекпе-жек шыан адамны кні брын зре-ты алмайтын. Оны стіне а бура Брындыты жауына андай тсіл ратынын алдын ала аылдасып ойандай, жауа шапаннан-а стіндегі батыр ыайына арай кшетін. Тарпитын жерінде тарпитын, тістейтін жерінде тістейтін. Ал Брынды егер жауын р аттан тсіріп кететін ойы болса, а бура ашуа мінбейтін, тек стіндегі батырды уеніне арай имылдап, дегеніне кне беретін. Брынды а бурасына мініп жауа арсы шыса жрт «Тентек ара жынына мінді, енді жолымыз болар» дейтін.

Брынды міне осы а бурасына мініп, арашыа жекпе-жекке шыпа! Ал арашыны андай батыр екені жрта аян. О олымен зіне арсы сілтенген сойыл шопардан орана білсе, сол олындаы жзі старадай сала лаш алдаспанымен жауыны астындаы тлпарды мойнын аып тастайтын деті. Бан тек рысанда дл осындай тсілі бар, ара сира атты амбар батыр ана ттеп береді. Жне ара сира тлпарды мойын тсы кереге кз шынжыр сауытпен торланан. Ал а бура анша айбарлы боланмен де, сауыт жабылан тлпар емес, сілтегені млт кетпейтін арашы батыр оны сидиан мойынынан басын бір-а аып тсіруі ммкін. Жо, бл жекпе-жек айаса амбар батыр жн еді.

Брындыты арашы батыра арсы шыпаса лажы жо-ты. Оан деген еліні кегінен де бтен, зіні де кешпес шпендігі бар.

арашыны Тотар-Бегім деген арындасы болатын. Кгал шпті арасында жалыз скен ызалдатай, баса ыздармен келе жатса анандайдан кзге тсер кркем. Оны стіне аасы арашы білайырды аса бір ардаты батыры боландытан, анау-мынау адамды менсінбейтін ткаппар, р мінезді де, Брынды осы ыза білайыр ол астында жрген кезінде ашы болан. ыз онда он ш жасар-ды. Брынды оан кіл осайы деп жегетай салан. ыз: «Кескен томар секілді Брынды мені теім емес», — деп жауап берген. Намыса шапан Брынды кесі Керей слтан арылы «арындасын маан тоалдыа берсін» деп арашыа далар жіберген. білайыр хан мен Жнібек, Керей слтандарды арасыны нашар екенін білетін арашы: «арындасымды Ташкентті бір бекзадасы айттырып ойан» деп бермеген. Артынан, Жнібек пен Керей білайырдан блініп кшіп кеткеннен кейін, осы Тотар-Бегімді зіні арамаындаы ыз натан бір жас батыра осан.