БЕЛАРУСЬ УЧОРА І СЯНЬНЯ
Шрифт:
Мова гэных перакладаў, асабліва Статуту Вялікага Князя Ягайлы, мае вельмі шмат палянізмаў (магчыма, сьведама, каб лепш была зразумела палякам).
Таксама выразныя беларускія ўплывы ў мове першых польскіх памяткаў пісьменства XV ст., як, прыкладам, у псалтыры Флёрыянскім, бібліі каралевы Зофіі, малітаўніку Вацлава, казаньнях і інш., сьведчаць аб тым, што яны зробленыя пад уплывам чужога пісьменства.
Паволі на працягу XV ст. пачалі зьяўляцца пісаныя папольску кніжкі, і калі ў наступным веку праходзіць праз Эўропу творчы, рэфармацыйны рух, будзячы нацыянальную мову, дык дзякуючы ранейшым беларускім уплывам польская літаратурная мова здолела выступіць тады як ужо наяўная і неўзабаве, моцна разьвіўшыся, пачала нават пагражаць нашай.
Як бачым, за нашым прыкладам палякі некалі першы раз адважыліся мову свайго народу
Ужо ведамы пісьменьнік і вучоны Крашэўскі ў 1847 г. («Новэ студ'е літэрацке») пісаў аб тым, што ў гісторыі польскае мовы важную эпоху становіць злучэньне з Польшчаю Вялікага Княства за Ягайлы, бо з гэтым мамэнтам спыніліся бадай цалкам беспасярэднія ўплывы на мову польскага народу з боку немцаў і чэхаў, а пачаўся беларускі ўплыў. На ўсходзе адкрываюцца шырокія палітычныя і дыплёматычныя сувязі, двор гаворыць пабеларуску, мова гэтая стаецца пасярэднікам між Літвой (Беларусяй) і Польшчай... Бліжэйшыя дачыненьні з беларускімі землямі прытрымалі польскую мову ў формах больш славянскіх, мяшаючы яе часта з гутаркай братняй, а менш заходняй. Прычыняецца да гэтага і бытнасьць у Беларусі польскіх паноў і двара, а таксама і тое, што землі Вялікага Княства далі пасьля паляком шмат пісьменьнікаў, паэтаў, музыкаў, ваякаў і палітыкаў, як прыкладам: Шымановіч, Зімаровіч, Вацлаў Патоцкі, Нарушэвіч, Красіцкі, Тарпінскі, Заблоцкі, Залескі, Жэвускі, Чайкоўскі, Кажанеўскі, Міцкевіч, Крашэўскі, Сыракомля-Кандратовіч, Сапега, Хадкевіч, Касьцюшка, Рэйтан, Траўгут, Манюшка, Карловіч і шмат-шмат іншых, якія родам былі ў бальшыні з беларускага краю.
Усебаковы ўплыў беларускае мовы на польскую трываў ад ейных нарадзінаў аж да апошніх дзён. Абапіраючыся на нашую ўжо разьвітую і багатую мову, польская літаратурная мова і пісьменства пачалі стаўляць свае першыя крокі, разьвівацца. Гэта ня будзе нам дзіўным, калі ўсьведамім сабе той высокі культурны ўзровень беларускага народу ў гэныя мінулыя вякі, калі ўсьведамім сабе, што была даўгая пара, калі на ўсім, прасторы ад Прыпяці да Дзьвіны і ад Бугу да Смаленску і далёка за гэты прастор углыбкі чужых краёў мова беларускага пісьменства была адзіна блізкая, зразумелая для народу.
Уплывы на Маскоўшчыну ішлі насамперш праз нашых эмігрантаў і былі такія ўсебаковыя, што ня было проста такое дзялянкі грамадзкага жыцьця, дзе-б не пранавалі беларусы і на якой не пакінулі-б свае нацыянальнае пячаткі.
Вось што кажа аб гэтым расейскі вучоны — славісты П. Бяссонаў («Белорусские песни», Масква, 1871 г.): «Грамадзка-культурны ўздым у Беларусі выдзяліў вялікія сілы, якія далёка пераступілі межы беларускага сьвету і разьліліся далёка ва ўсіх кірунках. Беларускія школы сваёй навукай папярэдзілі з гэтага гледзішча і Украіну, шмат у чым перадалі ёй свой тып, а тым балей цалком перанесьліся ў Маскоўскае гаспадарства ўжо да канца XVII стагодзьдзя. Асаблівы бляск і славу яму (Беларускаму краю) прынесьлі тыя сілы, якія выліваліся за межы краю... Злучыўшыся ў вадну вялікую калёнізацыю, што трывала стагодзьдзямі. Рады калянізатараў скіраваліся туды, дзе бачылі ніжэйшы стан асьветы і куды спадзяваліся прынесьці з сабою суму рэформаў... Мы бяром на ўвагу толькі трывалкія вынікі гэтае дзейнасьці, а кажны ведае, як усебакова дужымі і ўплывовымі яны былі, прыкладам, у Вялікарасеі, а асабліва ў Маскве. Прыбышы занялі тут самыя важныя ўплывовыя становішчы, ад сьвяшчэньнікаў да кіраўнікоў кансысторыяў, імі-ж уладжаных, ад узгадавальнікаў царскае сямьі да настаяцеляў манастыроў, да рэктароў, прэфэктаў і настаўнікаў імі-ж утвораных школаў, да габінэтных вучоных, кіраўнікоў канцылярыяў, дзякоў, сакратароў. Усё паддадзена іхным рэформам: багаслоўская навука, карэкта сьвятога і служэбнага тэксту, друкарства, справы расколу, царкоўная адміністрацыя, казаньні, царкоўнае, публічнае і хатняе пяяньне, ноты, вонкавасьць архірэйскіх дамоў, іхнае прыватнае жыцьцё, павозкі, вупраж (цугам, у шорах, з пугаю, у трывуголках), вопратка прыслужнікаў, род і нутраны парадак школаў, прадметы і спосабы навукі, утрыманьне бібліятэкаў, правапіс, вымова вусная і ў чытаньні (царкоўнае г заміж цьвярдога), публічныя гульні і відовішчы і г. д. і г. д.».
Расеі,
Сымон Полацкі радзіўся ў Полацку ў 1629 годзе, вучыўся ў Могілянскай калегіі ў Кіеве, а да таго яшчэ слухаў лекцыі ў некалькіх вышэйшых езуіцкіх школах. Нейкі час быў ён настаўнікам у Полацкай брацкай школе, а ад 1663 году ўжо ерэманахам перасяліўся ў Маскву. Свае здольнасці праявіў у розных галінах культурнага жыцьця. Ён быў вучыцелем у першай вышэйшай маскоўскай школе, напісаў шмат розных твораў і казаньняў, быў выхавальнікам царэвіча Фёдара Аляксеявіча і царскім апаведнікам.
Гіляры Рагалеўскі, родам з Меншчыны, быў архімандрытам у Маскве, у Данскім манастыры, а потым Казанскім епіскапам. Памёр у 1738 г.
Сава Шпакоўскі, таксама з Меншчыны, у XVIII стагодзьдзі быў архімандрытам у Нежыне, а потым епіскапам у Архангельску.
Амброжы Юшкевіч, родам з Віленшчыны, быў епіскапам Валагодзкім, а пасьля Ноўгарадзкім. У Ноўгарадзе заснаваў сэмінарыю, да якое запрасіў вучыцялёў беларусаў; Інацэнта Міхалевіча, Язэпа Яўмецкага, Інацэнта Міткевіча. Памёр ён у 1745 г.
Гедыон Вішнеўскі, родам з Ашмяншчыны, быў прафэсарам філёзофіі, а потым рэктарам Маскоўскае акадэміі. Ад 1728 г. быў ён епіскапам Смаленскім і заснаваў некалькі школаў.
Платон Петрункевіч, родам з Віцебшчыны, у XVIII стагодзьдзі займаў у Расеі розныя становішчы, а ў канцы быў епіскапам у Валадзімеры на Клязьме, дзе залажыў духоўную сэмінарыю.
Ільля Капіеўскі, з Віцебшчыны, па даручэньню расейскага цара Пётра I зрэфармаваў прынесеную Сымонам Полацкім у Расею беларускую скарапісь на гэтак званую гражданку, ён залажыў паважную друкарню, у якой выдаў толькі сваіх больш за 20 кніг паважнага навуковага зьместу.
Глінка здабыў для Расеі вялікую славу ў галіне музычнай, а Дастаеўскі здабываў ёй славу ў галіне літаратурнай.
Гэтак беларусы ўзмацоўвалі Расею, якая пазьней хацела зусім праглынуць — зрусыфікаваць і зьнішчыць беларусаў.
XVIII
Школы: праваслаўныя, каталіцкія, вуніяцкія і пратэстанцкія.— Іхная характарыстыка.
Беларуская культура разьвілася ў Вялікім Княсьцьве прыгожа і буйна, ды мела вялікія ўплывы на разьвіццё культураў расейскае, польскае, летувіскае, латыскае і ўкраінскае дзякуючы таму, што на Беларусі здаўна ўжо была пашыраная асьвета і школьніцтва. Ужо ў X стагодзьдзі, як толькі прыйшло на Беларусь хрысьціянства, пры манастырох паўставалі школы, дзе навучалі чытаць і пісаць кандыдатаў у духоўны стан. Гэткія школы былі ў Полацку, Смаленску, Тураве і іншых гарадох.
У XII стагодзьдзі (каля 1130 г.) смаленскі князь Расьціслаў заснаваў нават у Смаленску грэцка-лацінска-рускую акадэмію, на рэктара якое быў запрошаны грэк Мануіл, пазьнейшы смаленскі епіскап.
Пры некаторых манастырох паўставалі адначасна з школамі бібліятэкі з духоўных і сьвецкіх кнігаў. Усе гэтыя школы закладала пераважна праваслаўнае духавенства, і таму ў гісторыі і называюцца яны школамі праваслаўнымі, Спачатку вучыліся ў іх толькі кандыдаты на духоўнікаў, пасьля, аднак, траплялі туды мяшчане і шляхта. Яны, займаючыся гандлем і вайною, былі змушаныя пазнаваць асьвету і пісьменнасьць, бо без яе ім нельга было абыцца. За настаўнікаў у гэтых школах былі манахі, панамары, дзякі. Вучылі яны азбукі, славянскае граматы, пісаць, чытаць, пасьля — часаслову, псалтыру, малітваў, сымбалю веры, псальмаў і часам пачаткаў арытмэтыкі.
Калі на Беларусь пачалі прасякаць культурныя ўплывы з Польшчы праз каталіцкі касьцёл і культурныя ўплывы з Нямеччыны праз пратэстанцкі pyx i калі была падпісаная рэлігійная вунія, паўставалі школы каталіцкія, вуніяцкія і пратэстанцкія. Праваслаўныя школы пачалі тады зьмяняць свой манастырскі характар і набываць больш сьвецкага і выразна беларускага характару, бо апеку над імі ўзялі праваслаўныя брацтвы.
Дзякуючы стараньням праваслаўных магнатаў і духавенства паўставалі вышэйшыя школы, дзе навука часткова адбывалася пабеларуску. Так, прыкладам: пры Сьвята-Траецкім манастыры ў Вільні ў пачатку XVI ст. была заснаваная г. зв. грэцка-лацінска -руская школа. Гэтую школу неафіцыйна называлі акадэміяй і яна канкуравала з віленскаю і полацкаю езуіцкімі акадэміямі.